DUVAR – Yapay zekâ ve teknolojik gelişmelerde hayret veren gelişmelere tanıklık ediyoruz. Tüm bu süreçte bazen salt teknolojik gelişmenin toplumun refah düzeyini yükseltebileceği algısı oluşuyor veya tam aksisi, ‘robotların işimizi elimizden alacak mı?’ sorusuyla şekillenen kuşkucu bir yaklaşım.
Oysa gerçeği ararken sormamız gereken sorular bu kadar kolay değil. Teknolojik yeniliklere karşın çalışma şartlarının kötüleştiği, mesai saatlerinin daha da arttığı bir dünyada yaşıyoruz. Bu nedenle teknoloji ve refah ortasındaki bağlantı bu kadar kolay olmasa gerek. Robotların işimizi alıp almayacağı sorusu da birebir biçimde.
O halde bu robotlar kimin için çalışıyor? Robotlar çalıştığımız işleri tehdit ediyor mu? Teknolojik ilerlemenin toplumsal hayatta birtakım değişiklikleri beraberinde getirmesi tüm dünya için geçerli olabilecek bir model mi? Pekala ya bugünkü üzere kâr hırsını değil, toplumsal fayda gözeten komünist robotların dünyasında yaşasaydık? Temel gereksinimlerin karşılanması, çok daha az çalışma saatleri ve boş vakte ulaşmak iddia ettiğimizden daha mı yakınımızda?
Çalışma Ekonomisti Dr. Arif Koşar’ın ‘Robotlar İşimizi Elimizden Alacak Mı?’ isimli kitabı tam da bu sorulara cevap arıyor. Kısa bir mühlet evvel Kor Kitap tarafından yayınlanan kitaptan yola çıkarak Koşar ile konuştuk.
‘TEHLİKE, YENİ İŞLERİN GÜVENCESİZLİĞİ’
Lafı hiç dolandırmadan, sizin de kitap isimde belirttiğiniz üzere ‘robotlar işimizi alacak mı?’ diye sorarak kelama başlayalım. Gerçekten bu türlü bir ihtimal var mı? Robotlaşmadan korkmalı mıyız?
Robotlar elbette birçok işi elimizden alıyor. “Robotlar işimizi elimizden alacak mı?” sorusuna birinci evvel bir soruyla yanıt vermek lazım: Ne iş yapıyorsun? Yani yaptığın işe bağlı. Kimi işleri robotlar elimizden alacak ki birçok işi tarih boyunca makineler zati insanların elinden aldı. Mesela daktilocular artık kalmadı, adliye önündeki arzuhalciler çok azaldı. Direkt değil lakin dolaylı olarak Spotify kaset üreticilerini, CD dükkanlarını bitirdi. Bir fabrikaya bir robot konulduğunda o emekçi işsiz kalabiliyor. Birinci dokuma makinesinin, eğirme makinesinin ortaya çıkışından beri personelleri işsiz bıraktı. Bu türlü birçok örnek verilebilir.
Ancak robotlar ve genel olarak teknoloji personelleri ortadan kaldırırken ‘sermaye daima büyüyor ve yeni yatırımlar yapıyor, yeni yatırımlar yaptıkça yeni işler ortaya çıkıyor’ kapitalist mantığı vardı. Bunun sebeplerine, detaylarına girmeyelim uzatmamak açısından lakin olgusal olarak baktığımızda teknoloji gelişmesine karşın genel sağduyuya aykırı olmakla birlikte personel sınıfı büyüyor. Personellerin, çalışanların sayısı artıyor. Son 30 yılda dünya genelinde personel sayısı iki kat artarak iki milyarı aştı. Teknoloji gelişiyor, robotlar artıyor, yapay zeka inanılmaz şeyler yapıyor, hiç düşünülmeyen işleri bile ortadan kaldıracak. Lakin emekçi sayısı da artıyor ve artacak üzere de gözüküyor.
Kimisi mantıklı gelen kimisi mantıksız gelen çok sayıda yeni iş ortaya çıkıyor. Mesela yakın vakte kadar toplumsal medya danışmanları, o işleri yapan beşerler, grafikerler, yazılımcılar… Bilgisayar ortaya çıktıktan sonra, işte son 40 senede, bugün dünyada milyonlarca yazılımcı var. Örneğin ABD’de bilgisayarlar 30 sene içinde 3,5 milyon işi bitirdi, lakin 19,3 milyon yeni işin ortaya çıkmasına vesile oldu. Hasebiyle çok sayıda yeni iş de ortaya çıkıyor. Yalnızca Türkiye üzere daha orta seviyedeki ülkelerde değil, teknolojik manada daha geri ülkelerde de; teknolojinin ilerlediği Almanya, ABD üzere ülkelerde de istihdam süratle gelişen teknolojiye karşın nizamlı bir biçimde artıyor.
Bugünkü asıl soru, teknoloji ile birlikte emekçi sınıfının ortadan kalkması ve bütün toplumun işsiz kalması üzere bir distopya değil. İşsizlik var, konjonktürel olarak artabilir-azalabilir, önümüzdeki süreçte daha önemli bir sorun haline de gelebilir lakin toplumun büsbütün işsiz kaldığı, kapitalizmin ‘kapitalizm’ olmaktan çıktığı bir dünyaya gerçek gitmiyoruz, tehlike bu değil. Tehlike şu: işler ortadan kalkıyor, yeni işler ortaya çıkıyor lakin bu yeni işler çok garantisiz, düşük fiyatlı. Bu yeni işler eski işlerden farklı olarak ‘kötü’ işler ve insan onuruna yakışır şartlarda işler değil. Bunu e-ticaret temaslı kuryelerde, taban fiyata çalıştırılan milyonlarca beyaz yakalıda görüyoruz. Bu nedenle bugünün dünyasında temel sorun robotların işimizi elimizden almasından çok -bu da var fakat bundan çok- yeni işlerin ve yeni istihdamın ve çalışma ömrünün, bir bütün olarak iktisadın düşük fiyata, yoksulluğa, çok sömürüye, güvencesizliğe dayalı olması. Bu türlü bir iktisat ve yeni işler dünyasındayız. En büyük tehlike ve üzerinde durmamız gereken, bir uğraş konusu olması gereken sorun da bu.
‘ENDÜSTRİ 4.0 TÜRKİYE’DE HUDUTLU ÖLÇÜDE GERÇEKLEŞEBİLİR’
Kitapta bahsettiğiniz bir öteki dikkat cazibeli bahis ise özelde robotlaşmaya, genelde ise kapitalizme dair ‘liberal iyimser’ yaklaşım. Adam Smith’ten bu yana liberal optimist yaklaşımı düşündüğümüzde çok uzun bir mühlet boyunca hakim anlayışın bu olduğunu görüyoruz. Hatta tahminen de son 30 yıldır, tahminen de Sovyetler’in de çökmesiyle birlikte bu anlayış daha da güçlü bir formda anaakımdaki yerini koruyor. Öncelikle bahis robotlaşma olduğu vakit liberal iyimserliği nasıl tanımlayabiliriz? Ayrıyeten yüzyıllar geçmesine ve onca başarısız örneğe karşın birebir anlayış nasıl anaakım kalmayı başardı?
Üstelik bu kadar dehşet verici olguyla iç içe yaşamamıza karşın: savaşlar, yoksulluk, sömürü gerçeği… Buna karşın hâlâ liberal iyimserlik! Aslında liberal optimistlik farklı hususlarda hâkim ideoloji olarak varlığını sürdürdüğü söylenebilir fakat biz daha çok teknoloji bağlamında liberal iyimserlikten bahsediyoruz. Bunun özü şu: “Teknoloji geliştikçe, biz daha zenginleşeceğiz, daha refah içerisinde yaşayacağız, temel meselelerimiz da adım adım çözülecek, daha âlâ bir dünyaya gerçek gidiyoruz” anlayışı.
Bence bu yaklaşım, hem Türkiye’de hem dünyada, gerçek hayattaki bu denli probleme karşın hâlâ epey tesirli bir yaklaşım. Günümüz dünyasında hâkim ideolojinin en kıymetli bileşenlerinden birisi teknolojik determinizme dayalı bir tekno-iyimserlik. Bu teknolojinin fetişleştirilmesidir. Hepimizin dünyaya bakışında bu türlü bir içsel öğe var, günlük yaşantımızın modülü haline gelmiş, kabul etmişiz. Yani örneğin telefonlar bizim hayatımızı kolaylaştırıyor, bilgisayar kolaylaştırıyor, uçakla bir yerden bir yere kolaylıkla seyahat ediyoruz… Hasebiyle hakikaten hayatımızı kolaylaştıran ve bu açıdan iyimserliği haklı kılan kimi olgusal gerçekler var, büsbütün yanlış değil. Esasen her ideoloji tesirli olacaksa aşikâr doğruları da içermek zorunda, muhakkak doğrulara dayanmak zorunda.
Ancak teknolojik iyimserliğin temel ziyanlı, tehlikeli ve aldatıcı olan yanı bizim yaşadığımız yapısal problemleri çözme konusundaki vaatleri. Örneğin ‘Endüstri 4.0’ çok tanınan. Üretimde otomasyon, dijitalleşme üzere çeşitli teknolojik gelişmelere referans veriyor. Bu çeşit değişimler oluyor mu? Oluyor. Bilhassa merkez kapitalist ülkelerde oluyor doğal, mesela Almanya bu işin öncüsü. Türkiye’de ne kadar olur? Aşikâr adımlar atabilir ancak Türkiye üzere ülkelerde çok hudutlu kalır. “Şurada oluyor, bizde de olur”. Bu türlü otomatik bir şey yok. Zira ülkelerin dünya iktisadında muhakkak yerleri var, aşikâr bir iş kısmı var ve bu pozisyonları çerçevesinde münasebete giriyorlar. Münasebetiyle Almanya’da olabilir ancak bu Türkiye’de de tıpkı ölçüde olacağı manasına gelmez, olamaz da. İş kısmı gereği orası yüksek teknolojiye dayalı; Türkiye ucuz emeğe dayalı. Münasebetiyle Türkiye’deki iktisadi yapı buna bir ölçüde mahzur. Türkiye’deki ‘Endüstri 4.0’ kıssası çok hudutlu ölçüde, hudutlu işletmelerde, sonlu bölgelerde gerçekleşebilecek bir öyküdür, otomatik bir yayılım kelam konusu değil.
LİBERAL İYİMSERLİĞİN BÖLGESELLİĞİ
O halde liberal optimist yaklaşımın bölgeselliği üzerine tahminen biraz konuşabiliriz. Bütün bu kavramları konuşurken aslında Batı’yı referans noktası alıyoruz. Mesela bir Avrupa ülkesi çalışma müddetlerini azalttığında bu direkt teknolojik manada örnek teşkil ediyormuş üzere düşünüyoruz. Fakat öykü dünyanın her noktası için birebir değil üzere. Kimyada içi sıvı dolu ‘u’ halinde borunun bir ucundan baskı uygulandığında öbür uçtaki sıvı düzeyinin artması üzere, dünya için de bu bahis özelinde birebir şeyi söyleyebilir miyiz? Hal böyleyse batıda gördüğümüz iyimserliğin yalnızca bir hologramı mı?
Aynen o denli. Zira mesela Afrika’da teknolojik iyimserliğe münasebet olabilecek gelişmeler epeyce az. Türkiye’de Batı’ya nazaran epey az fakat Batı’nın belirli bölgelerinde sahiden teknolojik imkanların daha öteki türlü kullanılabildiğini görüyoruz. Teknolojinin de ötesinde bir tartışmayı gerektiriyor bu. Zira dünyanın merkez ülkeleri ile bağımlı bölgeleri ortasındaki alakayla de ilgili. Sen muhakkak ülkelerde çalışma saatlerini düşürebilirsin lakin neye dayanarak düşünüyorsun: Dünyanın bağımlı ülkelerinden elde edilen artı pahanın Batı’ya taşınması temelinde lakin orada aşikâr hakları, uygulamaları, toplumsal devlet düzeneklerini (örneğin Almanya’da Covid devrinde dağıtılan 2 bin euro’yu) tolere edebiliyorlar. Bunların kaynağının bir kısmı, dünyanın bağımlı ülkelerinin sömürüsü. Münasebetiyle dediğin yanlışsız, bir taraftaki gelişmeler öbür yerlerde daha ağır sömürü manasına gelebilir. Almanya’da yüksek teknoloji, Bangladeş’teki ilkel teknolojiyle, ağır çalışma şartları manasına gelebilir. Bunlar tekno-iyimserlik açısından bakıldığı vakit çelişki üzere, kusur üzere gözükür. Yani “Bunlar vakitle değişecek lakin hepsi tıpkı gayeye doğur ilerliyor” üzere görünebilir fakat bilakis bunlar çelişki değil, içinde yaşadığımız toplumsal sistemdeki pek birbirini besleyen ve yanyana var olan olgulardır.
‘TEKNOLOJİ MESELELERİMİZİ OTOMATİK OLARAK ÇÖZMÜYOR’
Başta da söylediğimiz üzere, teknolojik gelişmelerin getirdiği kolaylıklara tanıklık ediyoruz fakat çalışma müddetlerinde ve şartlarında gibisi bir eğriye rastlamıyoruz. Zira beşerler bugün daha evvelki kuşaklara kıyasla toplumsal haklar konusunda geçmiş devirlere nazaran bugün daha makûs durumda bulabiliyor. Teknolojik ilerleme ile çalışma müddetleri ortasındaki aykırı orantının temelinde neler yatıyor?
Dünyada 19. yüzyıldan 1970’lere kadar iniş çıkışlar olmakla birlikte çalışma mühletleri daima azalma eğilimde oldu. Günde 15-16 saatlik çalışmalardan Batı’da 7-8 saate, dünyanın başka bölgelerinde de 8-9 saate diyebileceğimiz, aslında işçilerin kazanımlarına denk düşen bir düzgünleşme yaşandı. Belirli ölçülerde çalışma şartlarında da. Mesela çocukların çalışması yasaklandı, fakat dünyanın muhakkak bölgelerinde natürel. Afrika’da çocuk madenciler, çocuk tarım emekçileri hâlâ var. Lakin dünyanın belli bölgelerinde bu haklar bir biçimde sağlandı. 70’lerden sonra ise değişik bir biçimde hem çalışma mühletleri hem de çalışma şartlarında bir kötüleşme yaşanıyor. Yeniden farklı olan 70’ler teknolojik gelişmelerin alabildiğine sürat kazandığı bir periyot: Bilgisayarlar günlük ömürde adım adım kullanılmaya başlanıyor, elektronik teknolojisi, yarı iletken teknolojiler, robotlar… bunlar tahminen II. Dünya Savaşı’nın çabucak sonrasında sürat kazandı lakin temel olarak üretim sürecinde ve iktisatta kullanımları 70’lderden sonra sürat kazandı. O nedenle 70’lerde adeta bir bilimsel-teknolojik ihtilalin gerçekleştiği ve günlük hayatta da süratle karşılık bulduğu söylenebilir.
Çelişki üzere gözüken şeyse şu: O yıllardan bugüne bu kadar sürat kazanan teknolojik gelişmeye karşın, neden çalışma müddetleri son kırk yıldır uzama eğiliminde? Neden çalışma şartları kötüleşme eğiliminde? Neden çalışarak geçinememe durumu bu kadar yaygınlaşıyor? Neden iş gerilimi bu kadar yaygın bir olgu haline geldi? Neden garantisiz işgücü piyasasının temel karakteri oldu? Çok teknolojik gelişmeye karşın çalışma hayatında teknoloji işimizin muhakkak taraflarını kolaylaştırsa bile temel problemleri çözmek açısından (çalışma müddeti, garanti, iş geriliminin azalması gibi) yararlı olmadı.
Bunun sebebini tahminen çok kısaca açmak lazım. 19. yüzyıldan 1970’lere dediğimiz ilerleme ve kazanımlar yalnızca ve esasen teknolojinin gelişmesiyle ilgili değildi. Çalışanların gayreti, örgütlülüğü. Hem sendikal manada hem de siyasal manada örgütlülüğü, onları siyasal alanda temsil eden partilerin gücü, etkisi… Bütün bu uğraşlar sonucunda belirli haklar kazanıldı ve 1970’lere kadar muhakkak güzelleşmeler sağlandı. Bunda elbette Sovyetler Birliği’nin, sosyalizmin itibarının ve tesirinin de kıymetli bir hissesi var. Fakat 70’lerden itibaren güç istikrarı değişti. Sonrası bildiğimiz hikaye… 1973-74 krizinden sonra sermayenin neoliberal siyasetlerinin uygulamaya geçmesi yalnızca bir politik değişiklik değildi. Güç istikrarında de bir değişiklikti. Bu güç istikrarındaki değişiklikle teknolojik ilerlemeler görece kolaylıkla çalışanların kazanımlarına karşı kullanıldı. Teminatsız çalışmanın yaygınlaşması, süreksiz işler, vs… Çalışma biçimi değişti. Bu salt teknik-teknolojik bir değişim değildi, teknolojiden de yararlanan, teknolojinin sunduğu birtakım avantajları da sermayenin kullandığı lakin sınıfsal güç bağlarında bir değişimdi ve sermayenin personellere karşı ve sermaye yanlısı hükümetlerin personel sınıfına karşı bir saldırısının aracı haline geldi teknoloji. Böylelikle teknolojik değişimler bizim çalışma hayatımızı kolaylaştırmak, uygunlaştırmak yerine kimi iyileşmelere karşın genel olarak kötüleştirmek, ağırlaştırılmak tarafında kullanıldı. Teknoloji otomatik olarak bizim çalışma hayatımızda da, toplumsal ömürde da otomatik olarak sıkıntıları çözmüyor. Kimin kullandığına ve nasıl kullandığına bağlı. Nükleer fizik tıpta sıhhat meselelerini çözmek için de kullanılabilir, atom bombasıyla savaş teknolojilerinde de kullanılabilir. Nasıl kullanılacağına ve kimin kullanacağına bağlı. Bugünkü kullanım biçimi temel olarak sermayenin egemenliğinde ve onun çıkarları doğrultusunda. Hasebiyle şayet bir düşman varsa robotlar ya da yapay zeka değil, ona sahip olan multi-milyarderler.
Tabii bu şu manaya da gelmiyor: Ortada bir teknoloji var, kim alırsa kullanabilir. Yalnızca bu türlü de değil. Zira kimi teknolojiler hakikaten insanlık için kullanılamaz. Mesela, nükleer silahları kullanmak mümkün olmamalı? Lakin insanlık faydasına kullanılabilecek devasa bir teknolojik birikim var, bunu da insanlığın yararına kullanmalıyız, ancak bunun için de güç bağlarının değişmesi lazım.
KOMÜNİST ROBOTLAR ÖMÜR DÜNYAMIZI DEĞİŞTİREBİLİR
Sanırım insanlık için ‘iyiyi’ ve ‘kötüyü’ belirlemek için ideolojik bir arkaplana gereksinimimiz var. O nedenle son olarak alternatif bir gelecek tahayyülü yapabiliriz tahminen. Robotların ve teknolojinin kimin nasıl kullandığını bugün sorduğumuzda kapitalist güç bağlantılarının hakimiyetine rastlıyoruz. Pekala komünist roblotların hakimiyetinde neler görebiliriz?
Günümüz dünyasının büyük ve temel çelişkilerinden birisi de bu. İnsanlık tarihinin en ileri bilimsel ve teknolojik bilgi birikimine sahibiz, lakin bu devasa bilgi birikimi genel olarak insanlık için kullanılmıyor. Bir adım geri çekilip bakabilsek inanılmaz saçma bir durum. Epey teknoloji, çok teknolojik imkan, dünyadaki açlık sıkıntısını çok rahat çözebilir. Lakin açlık sorunu çözülmüyor, saçma! Çok teknolojik imkanla bütün dünyada çalışma mühletleri alabildiğine azaltılabilir, fakat çalışma mühletleri genel olarak artma eğilimde. Birtakım şirketlerde 4 gün ya da günlük 6 saat tartışılsa da genel eğilim aykırısı istikamette, bunlar istisnai küçük adacıklar.
Peki fakat niçin? Beşerler refah içerisinde yaşayabilir ancak dünyanın çok büyük bir kısmı ağır yoksulluk içerisinde yaşıyor. Eh, Türkiye’de yakın vakitteki örnekler zati ortada: Okulda açlıktan bayılan çocuklar, çocukların muhtaçlıklarını ya da kendi muhtaçlıklarını karşılayamadığı için intihar eden insanlar… Bu kadar teknolojik imkan, bilimsel bilgi ve bu tıp problemler. Temel sorun bu. Günümüz bilim ve teknolojisiyle bu çeşit problemleri çözmek çok kolay. Yalnızca ekonomik meseleler da değil. İklim krizini, besin problemini da. Nasıl çözülebilir? Yani bu “Distopyalardan sıkıldık, yeni bir ütopya üretelim” üzere bir şey değil fakat sahiden bugünkü teknolojik imkanlarla beşerler bir kez çok kısa mühletler, örneğin günde 3-4 saat çalışarak yaşayabilir. Bunun ayrıca yararları da olur: daha az iş gerilimi, daha fazla toplumsal ömür, daha fazla sevdiği hobileri yapmak, arkadaşlarına vakit ayırmak, daha fazla kültürel faaliyete dahil olmak… İnsanların ömrünün bir bütün olarak değişmesi manasına gelir. Robotlar, yapay zeka teknolojileri, bütün bu imkanları sunarak refah içerisinde yaşama potansiyeli sunuyor.
İktisat biliminin temel varsayımı olarak bilinir ya: Sınırsız gereksinimler, sonlu kaynaklar. Bunun bir ölçüde yanlışsız olduğunu kabul etsek bile insanların pek hudutlu olan çok temel gereksinimleri var. Barınma, -sadece beslenme değil- sağlıklı beslenme, giyinme, nitelikli bir eğitim, nitelikli bir sıhhat hizmeti, insanca yaşayacak emeklilik koşulları… Bakın bu temel gereksinimler hudutlu. Bu argümanın karşısında bir insanın 100 tane Ferrari isteyebileceğini varsayarak iktisat bilimi kurmanıza gerek yok. Ve bu hudutlu gereksinimler bu teknolojik imkanlarla, bu bilgi birikimiyle çok rahat bir halde üretilebilir, karşılanabilir ve bu manada refah içerisinde bir toplum mümkün. Kâr için değil işçi halkın, insanların çoğunluğunun çıkarı için. Zira kâr için işleyen bir toplumda tüm bu imkanlar sermaye birikimi için, servet birikimi için kullanılır. Bu kapitalist münasebet biçiminin değişiminin değiştirilmesi lazım. Bu değiştirildiğinde refah içerisinde bir ömür, insanların temel gereksinimlerinin karşılandığı bir toplum hiç de bu türlü akla uygun olmayan ütopik bir şey değil. Pek mantıklı bir tahlil. Kâfi ki kâra dayalı işleyiş yerine insanları merkezine alan planlı bir iktisat kuralım ve bunu savunalım. Bu birçok sorunu çözmeye muktedirdir. Bu türlü bir dünyada robotları yalnızca youtube’dan izlemekle kalmayacak, günlük ömürde çok lakin çok daha fazla göreceğiz. Yapay zeka bizi denetlemek yerine hayatımızı kolaylaştıracak, makro meselelerimizi çözmenin bir aracı haline gelecek. Geçim badiresi, yoksulluk, işveren baskısı, iş gerilimi, güvencesizlik, geleceksizlik üzere “ilkel” sıkıntılardan özgürleşen insanlığın kültürel gelişimindeki potansiyelleri şimdiden öngörmek mümkün değil. Tahminen de bu, bir cins “İnsanlık 2.0” olacaktır.
