Hüseyin Akcan
“Benim yazgımın çizgileri avuçlarımın içinde değil, atacağım taşın değdiği yerde ortaya çıkacak çatlakların ortasında,” diyor Mehmet Mahsum Oral, ‘Ev Düşkünü Kimi Rüzgârlar’(1) ismini verdiği anlatı kitabında. Metnin ortalarında yer alan ve ‘gölgeye bakıyorum’ diye başlayan pasajın vardığı çizgi burası. Kendini fırlatılan, uzağa gönderilen ve elbette değdiği yerde çatlaklar, kırıklar meydana getiren bir taşın sertliğiyle ölçen, keskin bir sav bu. Demek anlatıcının yazgısı, hayat çizgisi, parçalanmış olan şeyle bütünleşmiştir. Aslında kendinde olana -avuç içindeki çizgilere- değil, kendi aksiyonuyla ortaya çıkan o kırıklığa, yarılmaya yönelecektir metin. Kendini kendinden ayırdığı vakit fark edilecek bir benliği işaret ediyor üzeredir Oral, tam da bu nedenle metin o çatlağın içinden filizlenmek zorundadır.
‘Ev Düşkünü Birtakım Rüzgârlar’, Oral’ın Everest Yayınları’ndan çıkan ikinci kitabı. Kitabın ismiyle başlayan bir zıtlık, uyumsuzluk var zati. Rüzgâr, konutta tuzağa düşer, konutun duvarlarıyla çarpışır, sızacak en ufak bir aralık arar ve bulduğu vakit azar azar da olsa oradan çıkar sarfiyat. Bu gidişte elbette meskenin içinde bıraktığı hasar –çarpmanın ve esmenin yıktığı şeyleri kastediyorum, tahminen de bir düşünceyi- göz gerisi edilemez. Bir anlatı kitabı bu ve çabucak hemen her pasaj, her fragman bir bakma hareketiyle başlar (gölgeye, taşa, köye, çocukluğa, konuta, kendine bakış). Anlatıcının dünyaya baktığı yerden sızan modüller bunlar.
Bir tehlike de yok değildir ancak bu ‘bakmak’ ediminde, kulağımıza küpe edilen, ıskalanmaması gereken bir nokta. “Hayatımıza giren insanların makus taraflarından biri de bize, içinde kendi bakışlarının olduğu bir göz bırakmaları,” der Oral ve devam eder, “o gözle bakıyorsun eşyaya ve insana… tamamı sana ilişkin olmayan bir gözle”. O halde buradan nereye varabiliriz? Bütün metni bir bakmak hareketiyle kurgulayan anlatıcının dönüp kulağımıza fısıldadığı bu hakikatten sonra metne birebir gözle bakabilmemiz mümkün mü? Oral’ın içine yerleşmiş o öteki diğer gözlerin gördüğünü lisana döken metin, okuyucunun içindeki binlerce ayrıksı gözle bir sefer daha inşa edilir ve elimizde böylelikle bir anlatı; tahminen de anlatmadan da öte, bir bakışlar toplamı kalır. Ömrümüzü altüst eden ve binlerce defa tekrar üreten bakışlar.
Oral’dan duydum, öğrendim, bir ek, bir not olarak; Gérard Genette’nin sözüymüş: “Anlatı, her vakit bilindiğinden daha azını söyler lakin birden fazla vakit söylendiğinden daha fazlasının bilinmesini sağlar.” O halde bu minimal anlatım biçimine, bu fazlalıklardan arınarak çoğalan anlatıya Oral’ın da muhtaçlığı var demektir. Çünkü metin beyhude kelamların ve anlamsız bir çoğulluğun içinde kaybolmamak için yalnızlaşmalı ve oradan okuyucunun zihnine sızarak çoğalmalıdır. Hakikat kaba bir kelamla ve laf kalabalığıyla değil eksilerek ve sindirilerek etimize işlenmelidir. Tahminen de bu nedenle Oral’ın birinci anlatısının, ‘Barbarlarla Beklerken’in girişinde yer alan Canetti’nin şu kelamı öylesine yerleşmemiştir metne; “Daha kısa, daha kısa her şeyi söyleyen tek bir hece kalıncaya dek…”(2)
Sözcüklerin bile fazlalaşabileceği bir metin, kısa tek bir hecenin okuyucuya direkt yönelen bir lisanı bulabileceğine olan inanç, edebiyatın kabuğuna, çekirdeğine inme inadı, binlerce yıl da müddet o kayayı parçalamaya dönük azim. Oral böylelikle, bir kayayı kazıyarak yahut parçalayarak- en azından bunu deneyerek- ufalanan kesimler üzerinden bir şeyler söyleme uğraşında.
Bu minimal anlatının merkezine bu defa bir mesken yerleşmiştir. Ancak o denli sabit, tuğlalardan örülmüş, cansız bir yığın olarak değil; bize bakan, bizimle konuşan, bize hislerini da açık eden canlı bir organizma olarak mesken vardır metinde. O denli ki Oral, meskeni içinde bulunan bütün eşyalarıyla ve duvarlarıyla, daralan yerleri ve çukurlaşan noktalarıyla birlikte ele alır. Onunla konuşur ve onun dünyasından kendine bakmayı dener. Şu pasajın üzerine biraz düşünelim, biraz uzunca bir alıntı olacak: “Benden evvel bu konutta kalmış kiracı, bir fotoğraf için, tahminen de bir saat için duvarda açtığı deliği kapatmadan gitmiş. Bu küçük deliği alçıyla sıvayabilecekken bu dünyada onun ve benim üzere insanların sahip olduğu ve devredebileceği tek mülkün bu küçük delik olduğunu göstermek istercesine onu açık bırakmış.” Marx’ın hayaleti de konuttaki delikle birlikte daha metnin başından sızar içeriye. Pasajın ilerleyen kısımlarında Oral, kendini de bu delik üzerinden tanımlamaya, bir devamlılığa işaret eder, ‘burası benim’, ‘burası bir ayraç’. Mülksüzleştirilmiş olmanın daha kısa bir tanımı var mı bilmiyorum. Sözcüğün en ham haliyle duvardaki delikten hareket ederek, kolay ve sıradan bir boşluğun içerisine yerleşmiş koca bir tarihi bir iki sayfayla öbür türlü özetleyebilmek mümkün mü, orası da meçhul. Oral’ın lisanı bu manada gündelik hayatın boşluklarından beslenir, lisanın çatısı hayat üzerine kurulur, fikir o çatının saçaklarında birikir ve vakitle yere düşer, bize ulaşır. Bu vakti tayin eden şey, muhtemelen makul anlardır, anlık modüller, lineer vaktin dışına taşan ışımalar.
“Yazarken bir meskenin içindeymişim de güya dışarı çıkıp biraz hava almam gerekiyormuş üzere oldum” der, anlatıcı metnin sonunda, “bu yüzden orta ara meskenden dışarı çıktım”. Anlatıcının o sakin limandan dışarıya açılan ve açıldıkça dağılan, parçalanan fikirlerinin izdüşümü bir bakıma bu metin. Tahminen de bu nedenle bir atın koşarken fısıldadığı sözcükler de, bir kurbağanın akan suyun sesine kulak vermesi de, bir aile sofrasının tam ortasına düşen top mermisi de, avuç içinde büyüyen taş da, çocukluğun anıları ve rüzgârın hafızası da bu metinde kendine yer bulacaktır. Mülksüzleştirilmenin o koca tarihi ve sözcüklerin bu tarihi yırtan keskin uçları da yer alacaktır metinde. Her sene fındık toplamaya giden ve buna karşın yerinde sabit duramayan –çünkü bir şey birikmemiştir, biriken hiçbir şey yoktur; zira bu kısır bir döngüdür– konutlar de vardır, anlatıcının arzuladığı o ‘gitmeyen ev’, yer alamayacaktır metinde.
Siyasal olanın yordam metot sızdığı bir anlatı bu, zira ömürle bütünleşmiş bir yerden ve sloganlara gereksinim duymadan ihtimamla anlatır Oral kendini ve dünyayı. Coetzee bir metninde kahramanının lisanından siyasete dair teknikli ve siyaset üstü bir telaffuzun beyhude bir gayret olduğunu vurgulayarak şu serzenişte bulunmuştu: “Siyaset hakkında siyaset dışında bir şey söylemek niye bu kadar güç? Siyaset hakkında niye kendi de siyasi olmayan bir telaffuz kullanılamıyor?”(3) Evet, Coetzee’nin bıraktığı yerden devralacak olursak siyaset hakkında siyasi olmayan bir telaffuz tutturmak, dahası buna yaklaşabilmek hayli güç bir iş. Ama bir romancının yapamadığı ve yüreklilikle itiraf ettiği bu hareketi bir anlatıcı ne ölçüde yapabilir? Oral’ın en çok kaşıdığı sıkıntılar bunlar tıpkı vakitte, en azından ‘Barbarlarla Beklerken’de bunu açık bir halde görebiliyoruz, ‘Ev Düşkünü Kimi Rüzgârlar’da ise bu durum daha kesimli bir görünüm arz ediyor üzeredir. Natürel hayatın bütünüyle politikleştiği, kullanılan sözcüklerden giyilen kıyafetlere, jestlerden mimiklere ömrün her alanına sirayet etmiş bir siyaset hakkında siyaset üstü bir telaffuz üretmek pek mümkün olmasa gerek. Lakin yeniden de Abbas Kiyarüstemi’nin işaret ettiği şeyi, şiirin kürsüdeki sloganların hakkından geleceği savını buraya taşırsak, siyasal olanın tahminen de faş edilebileceği yegane metinler de işte bu anlatılardır diyebiliriz.
Savaşın yıkıma uğrattığı, yerle bir ettiği ve akabinde meyyit insan vücutları ile viran olmuş meskenler bıraktığı bir atmosferde ölmüş olan sivil insanları ‘basın etiği’ gereği sunmayan televizyonların; “ölü insan vücutları üzerinden kısıtlanan, sansüre uğrayan, engellenen iştahının olağanda mahrem bilinen bir konuttan pornografi yaratarak kendi açlığını doyurduğunu söylerken de dilimin dönmesini beklemiyorum, zira dönebilme imkânı olan bir lisanı bilerek tercih ettim. Bir dilim daha var, onun imkânı genelde dönememek…” derken de ve hatta kalın ciltli bir hukuk kitabının sayfaları ortasına konulmuş olan bir mektubun kurudukça kitabın sayfaları ortasındaki cümlelere karışarak oradaki gramatik denklemi bozduğunu anlattığı pasajda da, anlatıcının Coetzee’nin tanım ettiği şeye hayli yaklaştığını düşündüm durdum. Fakat bunu lisana dökemedim gereğince, tıpkı anlatıcının dediği üzere: “Çünkü insan her vakit bildiği bir lisanı konuşamayabilir.”
“Arada bir unutmayan kişi, ölçüsüzlük, yorgunluk ve bellek tansiyonundan ölür” der, Roland Barthes, ‘Bir Aşk Telaffuzundan Parçalar’ isimli o nefis metinde, “tıpkı Werther gibi” diye ekler.(4) Bu defa anlatıcı o hayali imgeye (aslında hayali değil, seslenilen; somut fakat tekrar de metnin dışında kalabilen birine, tahminen sevgiliye) hitap edercesine şunu ekler, “Bana verdiğin güle bakıp onu Genç Werther’in intihar edeceği kısmın sayfaları ortasına koydum.” Anlatı boyunca bu gülü veren elin sahibine dönük açık belagatler, anlatının ritmini aksatma değerine, ona, dışarıda kalmış ve anlatının çemberleri ortasında gezinen o imgeye dönük kelamlar, orta sıra parıldayıp söner. Tıpkı dilek üzere. Tıpkı ortada bir unutan ve bu nedenle yaşayabilen o aşık üzere. Metnin başından sonuna dek çakıp sönen kıvılcımlardır bunlar. “Dilim sana seslenmeden önce, isminin sırtını dayayacağı en yumuşak yastığı çıkarıyor ağzımın yüklüğünden” diye başlayan, “sen dönüp sanki ben diye neyine baktın?” diye sitem edilen ve nihayetinde “seni düşünüyorum. Günün rastgele bir anında aklıma gelişin, günün tamamına dağılıyor” diye diye hitap edilen o özne, o muhakkak meçhul dilek ışımaları metnin dokusunu yırtıp içeriye, okuyan zihnin kıvrımlarına yerleşiyor. Böylelikle bütün metne yayılan, dağılan o dilek, anlatının da ritmine dahil sayılıyor.
Bütün bu halleriyle Mehmet Mahsum Oral, bir anlatının sahip olabileceği imkanları sonuna kadar kullanan bir müellif. Dileğin, ömrün, siyasal olanın ve gündelik hayatın boşluklarını birbirine lehimleyen, oradan kurmuş olduğu yapıyı yine ve bu defa fikrin keskin bıçağıyla yaran ve dağıtan bir müellif. ‘Ev Düşkünü Birtakım Rüzgârlar’, bu bakımdan ve müellifinin referans verdiği İbnü’l Arabî’nin deyişiyle harflerden oluşan ümmetini dağıtma kıymetine, lisanın imkanlarını ömrün parçalanmış çizgilerini tanım etmeye adayan keskin bir anlatı.
1. Mehmet Mahsum Oral. Konut Düşkünü Birtakım Rüzgârlar. Everest Yayınları
2. Mehmet Mahsum Oral. Barbarlarla Beklerken. Everest Yayınları
3. J.M. Coetzee. Berbat Bir Yılın Güncesi. Çev. Suat Ertüzün. Can Yayınları.
4. Rolan Barthes. Bir Aşk Telaffuzundan Kesimler. Çev. Tahsin Yücel. Metis Yayınları
