İZMİR – Türkiye’de 1960 sonlarında yükselen devrimci gayret 12 Mart 1970 muhtırası ile kesintiye uğrarken, asıl büyük darbeyi 12 Eylül 1980 askeri-faşist darbesi ile alacaktı. 1974-75 periyodundan 1980’e kadar bütün Türkiye’de yükselen devrimci gayret kentlerde, köylerde, okullarda ve fabrikalarda aktif oldu. 1980’e yanlışsız Fatsa, Uşak üzere yerlerde orijinal hayatlar filizleniyordu. Gelecek sosyalist toplumun nüveleri olacak alakalar Fatsa’da Halk Komiteleri ile kurulmaya çalışılırken, Uşak köylerinde de köy komünleri hayata geçiriliyordu.
Ulubey’in Büyükkayalı, Hanyeri, İnay üzere köylerinde devrimciler, bir yandan gündelik hayatı örgütlerken, öteki yandan faşist ataklardan korunmak ve işleri dayanışma içinde görmek için köy komünlerinde bir ortaya geliyorlardı. Köy halkının düğünde sevincini, cenazede kederini paylaşan devrimciler, tarlalarda da üretime katılıyor, köylerde sürdürülen örgütlenme çalışmaları, halkın devrimcilere olan inancına ve inancına kıymetli katkılar sağlıyordu. 1970’de birinci tütün mitingi Eşme’de düzenlenmiş Devrimci Gençliler de bu mitinge katılmışlardı.
12 EYLÜL YARATILAN HOŞLUKLARI YOK ETTİ
Yazar Uğur Sümer Uşak’ta devrin birinci elden şahidi. Uşak doğumlu olan Sümer, Uşak Eğitim Enstitüsünde okudu ve 11 yıl Devrimci Yol davasından mahpus yattı. 12 Eylül azap tanıklığını anlattığı Duymayan Kalmasın (2003) ve Bir Savaş Bir İnsan kitapları Doküman (2003) Yayınları’ndan yayımlandı. Sümer’in, Uşak’taki devrimci çabayı anlattığı ‘Devrimci Yol Tarihine Hakikat Uşak’ta Köy Komünleri’ kitabı da H2O Yayınevi tarafından yayımlandı. Kitap devrin şahitlerinin Uşak’taki devrimci çabayı anlatımlarından oluşuyor.
12 Eylül’den kısa bir müddet sonra cezaevindeyken ‘Gayriresmî Devrimci Yol Tarihi’ni yazmaya karar verdiğini belirten Uğur Sümer, “Tarihe devrimci gayret hakkında objektif ve direkt bir not düşülmesi bir bakıma kaçınılmaması gereken bir mecburilik haline gelmişti. Direkt bu gayretin öznesi olmuş insanların, militanların anlattığı objektif ve çıplak bir tarih de yazılmalıydı” diyor. Müellif Uğur Sümer ile Uşak’taki devrimci çabayı ve köy komünlerini konuştuk.
‘BİR PERİYODUN TANIKLIKLARIYLA OLUŞTU’
‘Uşak’ta Köy Komünleri’ kitabınız nasıl yazıldı ve hangi muhtaçlıktan kaynaklandı?
Bu kitap bir periyodun tanıklıklarıyla oluştu. Anlatılanlara yeni bir mana katmak, kurmaca bir metin oluşturmak niyetiyle kaleme alınmadı. Şahısların tecrübeleriyle inşa ettikleri objektif tarihin çıplak gerçekliğine ‘belgesel stili’ne baştan sona bağlı kalmak derdi taşıdı. Hasebiyle konuşanların, anlatanların, Uşak ve köyleri özelinde 1970 Eşme tütün mitingiyle başlayan, gençlik hareketleri, direnişler, komiteler ve komün örgütlenmeleri üzere hareket pratiklerine ait izlenimlerini ve algıladıklarını olduğu üzere yazdım. Geçmişte yaşananların direkt öznesi olmuş, olayların içinde yer almış tek tek insanların anlattıklarını okurken bir ortak şuurun, telaffuzun ve daha da değerlisi saf bir inancın da paylaşıldığını göreceksiniz. Bilhassa kendimin de bir modülü olduğum bu sürecin derleyicisi-yazarı olarak kimi vakit yalnızca gerçek soruları minimum müdahalelerde bulunarak sormak, çoklukla de sırf anlatıcılara kulak vererek, örgütlü dayanışma ve uğraş ile hak arama tarihinde çok da öne çıkmamış olan tecrübeleri ve devir panoramasını aktarmaya çalıştım.
Kitabınızda Uşak’ta Köy Komünlerinin kurulma sürecini anlatıyorsunuz? Neden Uşak? Uşak’ın demografik yapısı nasıldı?
Uşak’ın demografik yapısı hayli zengindir. Uşak’ta yerleşik olan Ermeniler ve Rumların dışında nüfusun çoğunluğunu Yörükler oluşturur. Çabucak her doruğa, onar yirmişer meskenden ibaret olan kışlaklarına yerleşmiş, hayvancılıktan öbür bir geçim kaynakları olmayan yarı yerleşik göçer Yörük ailelerdir bunlar.
Eski vakitlerde köylerde ise hayvancılığın yanı sıra kıymetli geçim kaynaklarının bir oburu de çiftçiliktir. Tarımla uğraşanların yetiştirdiği en kıymetli iki eserden biri haşhaş, oburu tütündür. Bununla birlikte Uşak kırsalının bilinen çok yakın tarihine, örneğin 1960-70’lere kadar bakıldığında kapalı iktisat hakimdir. Münasebetiyle tütün, pancar, üzüm, haşhaş ve hayvancılık dışında pazara çıkarılan, satılan fazlaca bir eser yoktur.
Söz edilen yıllarda kapitalizmin az gelişmişliğinden ötürü Uşak kırsalının neredeyse tamamına yakınında su, elektrik, yol gibisi temel gereksinimlerin çabucak hemen hiçbiri yok denecek seviyedeydi.
‘DEVRİMCİ YOL’CU OLMAM BİR SÜREÇTİ’
Uşak Devrimci Yol davasından 11 yıl cezaevinde kaldınız. Uşak’taki birinci çalışmalarınızı, Devrimci Yol ile birinci irtibatınızı anlatabilir misiniz?
Devrimci Yol’cu olmamda bir tarih net olarak kelam konusu değil. Bu bir süreçti. Evvel, Eşme’de devrimci uğraşın ne vakit ve nasıl başladığını birkaç cümleyle kısaca anlatmam gerekiyor: Lise birinci sınıftaydım. Eşme’de devrimcilik 1970’te DEV GENÇ’in yaptığı tütün mitingi, üniversitede okuyan iki abimiz Ural Esaslı ve Ethem Kaya ve birebir vakitlerde liseye yeni gelen kendisinin ‘Komanda-Bozkurt’ olduğunu söyleyen faşist bir fotoğraf öğretmeniyle başladı.
O vakitlere kadar sosyalizm, ihtilal, emperyalizm ve faşizmi sözcük olarak bile duymuşluğumuz, söz olarak okumuşluğumuz yoktu. Bu türlü başlayan süreç 1977’de Devrimci Yol ile örgütlü uğraşla bağlantı kuruncaya kadar kesintilerle devam etti. Yakalandığımda iki arkadaşımla birlikte Uşak vilayet komitesindeydim. Tıpkı vakitte Denizli ve Afyon da bize bağlıydı. Uşak’ta askeri ve kırsal örgütlenmenin yanı sıra son periyot Denizli’ye de ben bakıyordum.
Yargılanmamız azap tabirleriyle oldu. Çok güzel hatırlayamamakla birlikte üç defa duruşmaya çıkarıldık. Tek tip elbise giymediğimiz için duruşmalara alınmadık, kararlar gıyabımızda verildi. Cezaevinde yaşadıklarımızı burada anlatmayayım, anlaşılabilmesi için detaya girilmesi gerekecek. Ayrıyeten Uşak’taki devrimci uğraşla ilgili bitmek üzere olan ‘Gayri Resmi Devrimci Yol Tarihi’ne Hakikat 2- Uşak’ta Devrimci İsyan’ ismiyle yayımlanacak olan kitabımda arkadaşlarımın da anlatımlarıyla cezaevinde yaşananlar büyük ölçüde anlaşılır hale gelmiş olacak.
Uşak’ın 1970-80 ortası verilen devrimci çabadaki yeri ve kıymeti nedir?
Uşak olarak yerimizi, değerimizi cezaevinde öğrendim. İçeride insan memlekette neler olup bittiğini kanlı canlı olduğu üzere öğrenme imkanı buluyor. Yani nerede nasıl örgütlenilmiş, neler yaşanmış Ankara’dan İstanbul’a, Güneydoğu’dan Karadeniz’e kadar arkadaşlarla birlikte yattık; konuştuk, tartıştık yaşananları öğrenme, manaya imkanı doğmuş oldu.
Uşak’ta uğraş külliyen iç dinamikleriyle gelişti. Merkezi müdahale 78 başlarında başladı demem yanlış olamaz. Müdahaleden çok bağlantı desem daha gerçek olur. Zira Uşak’ta gayret bir oldukça yol almış, ete kemiğe bürünür bir haldeydi. Uşak’ta en başından itibaren gayret mahallî takımlarla örgütlendi. Çok detaylı anlatılması gerekiyor. Pek çok birinciler Uşak’ta yaşandı. Lise öğrencilerinin birinci boykotu Eşme’de yapıldı. Faşistler çok örgütlüydü. 1974’te Eşme’de Cavit Doğan arkadaşımızı silahla yaraladılar, uzun mühlet komada kaldı, öldü denirken mucize yapıtı tutundu yaşama. Fuat Yılmaz’ı 1976’da Uşak’ta taradılar, yaraladılar. Uşak’takine benzeri komün örgütlenmelerini öteki bir yerde göremezsiniz. Uşak’ta mitinglerimizde on binden fazla yürüdüğümüz tek tek sayılmıştır. Yürüyenlerin çoğunluğu her vakit çalışanlar ve köylüler olmuştur. Tekrar Uşak’ta 1979 yılında gerilla savaşına hazırlık olarak hem Uşak Merkezde hem de köylerde, dağlarda sığınaklar yapılmıştı.
‘BİZİM PUSULAMIZ HAYATIN KENDİSİ OLDU’
Uşak Köy Komünleri nasıl oluştu, hangi muhtaçlıktan doğdu?
Bizim pusulamız ömrün kendisi oldu. Ömrün içinde olmak oldu. Somut sıkıntıların halkla birlikte somut tahlillerini başımız ve marifetimiz yettiği ölçüde geleceğe yönelik bir perspektifle yapmaya çalıştık. Yaptığımız her şeyi halkla birlikte yapmaya çalıştık.
İlk başlarda gelecekteki sosyalizmle, komünizmle ilgili kendi adıma söylüyorum pek bildiğimiz bir şey aslında yoktu. Ama Sovyetler Birliği’nde ve Küba’da cennet olduğuna inanıyorduk. En azından işsizlik, açlık, barınma, ısınma vb. temel insan haklarının çözüldüğünü biliyorduk. Ama bu bildiklerimizin köylüyü örgütlemek, birlikte uğraş etmek için kâfi olamadığı, soyut bir sosyalizm ve sınıfsız bir toplum üzerine anlatılanların bir manasının olmadığını gördük.
Köylü ya da fabrikadaki personel evvel o günkü meselelerin çözülmesini istiyor, bekliyordu. Bizim inandıklarımızın, anlattıklarımızın manası var olan meseleler çözüldükçe anlaşılıyordu. Soyut olarak anlatılanlar havada kalıyor, ikna edici olmuyordu. Bu ortada faşist akınlar, can güvenliği, yoksulluk, artırımlar, karaborsa örneğin mazotun karaborsaya karşın bulunamaması üzere sıkıntılar can yakıcı meselelerdi. Bu meselelere tahlil üretmek cennet vaat etmekten daha inandırıcıydı, daha kıymetliydi. Bildiğimiz bir şey vardı faşizme teslim olmayacak kendi can güvenliğimizi kendimiz sağlayacak, sıkıntılarımızı örgütlü gücümüzle, uğraşımızla kendimiz çözecektik ve bunun yanında sınıfsız toplum diye bir ütopyamız vardı.
Bu süreçte kitle örgütlenmesinde direkt demokrasi kilit bir rol oynadı. Köylerde can güvenliği ya da grup biçme işlerinin nasıl yapılacağına dair köylülerle yapılan toplantılar sonucunda alınan kararlarla örgütlü ailelerin bir dayanışması olarak işlerini birlikte yapmaları köylülerin tamamına yakınının iştirakiyle yapılmaya başlandı. Köylü ikna olduğu ve güvendiği ölçüde bizimle birlikte oldu, devrimci gayretin bir modülü oldu. Komünler gereksinimlerden doğdu, gereksinimlerin tahliline nazaran örgütlendi. Köylünün odun gereksinimlerinin karşılandığı Odun Komünü’nden, karaborsada dahi bulamadığı mazot ve öteki muhtaçlıklarını alabildiği Halk Pazarı’ndan, 24 saat köyün farklı yerlerinde nöbetlerin tutulduğu Nöbet Komün’e varıncaya kadar her türlü gereksinimi karşılayacak komünler kuruldu.
Komünler Uşak’ın hangi köylerinde faaldi ve hangi işleri yapıyordu?
Sivaslı, Eşme ve Ulubey’in köylerinde çalışmalarımız epeyce güzel gidiyordu. Başlangıçta Sivaslı’nın Ağaçbeyli köyünde komün tecrübelerimiz yaşandı ama tecrübesizliğimizden bu köyde gayret kalıcı hale getirilemedi. Kitle içinde uğraşın önünde olan insanların hakikat beşerler olması da çok kıymetli. Ayrıyeten elimizde teorik ve pratik tecrübeler yoktu. Varsa da biz bilmiyorduk. Direniş komitelerini teorik olarak anlatıp durmak halkı motive etmeye yetmiyordu. Birinci başlarda direniş ve savaş sözcükleri köylüye hiç sempatik gelmiyordu. Tam bilakis bir adım geri duruyordu. Devlete, jandarmaya karşı gelmek ne demekti. Lakin süreç içinde bayan erkek, yaşlı genç köylüler jandarmaya karşı gerçek destanlar yazdılar bu köylerde. Günlük sıkıntıların çözülmesiyle geleceğe dair söylediklerimiz mana kazanıyordu.
Uşak Köy Komünleri Fatsa’daki Halk Komiteleri üzere o periyot gelecek toplumunun nüveleri olarak tanımlanıyordu. Bugün hala referans alınan Fatsa ile karşılaştırıldığında Uşak Köy Komünlerinin özgün yanları nelerdi?
Fatsa ile ya da öbür yerlerdeki gibisi örgütlenme çalışmalarıyla Uşak’taki köy komünlerini karşılaştırmak ne derece yanlışsız olur bilmiyorum. Ayrıyeten ülke genelinde örgütlenme çalışmaları tamamlanmış bitmiş halde değildi ki birebir karşılaştırma yapılabilsin. Uşak’la ilgili şunları söyleyebilirim. Uşak’taki örgütlenme Fatsa’daki üzere yasal bir meşruiyete dayanmıyordu. Ayrıyeten Fatsa Devrimci Yol’un en ehil takımlarıyla ve örgütün bütün imkanlarının seferber edilmesiyle örgütlendi. Ankara’dakilerin bizim yaptıklarımızdan ne kadar haberleri vardı orası bile muhakkak değil. Genel olarak Uşak’taki gayret ve özel olarak köylerdeki komün örgütlenmeleri külliyen lokal militanlarla yapılmıştır. Ege Bölgesi sorumlusu olarak en son başımızda bulunan arkadaşımız yaptıklarımızı hakikat dürüst anlamıyordu bile. Uşak’taki komün örgütlenmelerinin en özgün yanı direkt demokrasiyle örgütlenmiş ve varlığını sürdürmüş olmasıdır. Direkt demokrasinin gücünü değerini gösteren bir örgütlenme olmasıdır.
