Abdullah Ezik
Oyun muharriri Ali Cüneyd Kılcıoğlu’nun “Fotoroman Kralı” isimli müzikli yeni oyunu, geçen kasım ayında Orçun Ucal’ın performansı ile prömiyer yaptı. Oyun, 1970’ler Türkiye’sinde fotoroman olmaya niyetlenen Cem’in, İrfan, Esengül ve Ayı Bayram ile bir aile yaratma kıssası anlatılıyor.
Oyunda, düğünlerde Âşuk-Mâşuk oyunu oynayan Cem ile İrfan’ın güçlü aşklarına şahit olan seyirci bir yandan da sokağa çıkma yasakları, seks sinemaları furyası, polis azabı, faili meçhuller, kapatılan sinemalar ve sendikalaş(a)mama faaliyetlerinin gölgesinde bir dayanışma hikayesi izliyor.
24 Ocak’ta Kadıköy Barış Manço Kültür Merkezi’nde izleyici ile buluşacak oyunu, muharriri Ali Cüneyd Kılcıoğlu ile konuştuk.
Geçtiğimiz günlerde prömiyerini yapan yeni oyununuz “Fotoroman Kralı”nda, fotoroman sevdalısı bir gencin karakomik kıssasını işliyorsunuz. Öncelikle sizi 70’lere götüren temel fikir ne oldu? Bir zamanın, 70’lerin oyunu olarak “Fotoroman Kralı”na dair neler söylersiniz?
Şah damar olarak akan en değerli akıntıdan bahsetmem gerekirse: Müelliflik hali olarak kendimi zorlamayı, inançta hissetmediğim sularda yüzmeyi ve disiplinle çalışmayı seviyorum. İnançta hissetmediğim sulardan kastım ise hiç hâkim olmadığım devirler, mevzular, karakterler üzerine yazmaya çalışıyorum. 70’ler çok da hâkim olmadığım bir periyottu, bunun üzerine çalışmak istiyordum. Periyot oyunları yazmayı seviyorum “Meddah ve Cellat” oyunumda Osmanlı’da 1600’lerde geçen adalet üzerine anlattığı bir öykü yüzünden sürülen bir meddahın kıssasını, “Mutlu Aile Fotoğrafımızın Perde Arkası” oyunumda 80 darbesi gecesinde bir cinayeti, “İkinci Dereceden İşsizlik Yanığı” oyunumda 2001 ekonomik krizinin patlak verdiği günde iş arayan bir genci, “Unutma Kapısı” oyunumda 1930’larda yeni kurulmuş Cumhuriyet’in gündelik yaşayışı şimdi bir geçiş devrindeyken devranları biten iki hanendeyi üzere inançta hissetmediğim sulardan kıyıya çıkmaya çalıştım.
Beni 70’lere götüren ise Mülkiye’de İlber Ortaylı ve Sina Akşin üzere değerli hocalarımın derslerinden epey etkilendim, onlardan Türkiye’nin Siyasi Tarihi, Niyeti üzere dersler aldım, o derslerden ‘sarı sendika’ kavramı aklıma işlenmişti. Bir yandan bana çok farklı gelmiş, başka yandan çok da gücüme gitmişti sarı sendika problemi. Yani yükselen kitlesel personel hareketlerinde, bu hareketleri ve örgütlenmeyi kırmak için devlet/patronlar/siyasi güçler eliyle kurulan ve desteklenen sendikaları kastediyorum. Böylelikle hak gayretine hiç de haklı olmayan bir yerden müdahale ediliyordu, emel çabanın altını oyarak eritmekti, koca koca adamlar nelerle uğraşmışlar. Buna karşı bir şeyler yazma fikri daima aklımdaydı ve bununla “alay” ederek yazmak istiyordum zira kahkahanın büyük bir güç olduğunu biliyorum. Beni 70’lere götüren, o kemiğin kırıldığı yer, bu sarı sendika problemiydi, esasen oyunda da sarı sendikaya karşı kendi hak özgürlüklerini ortaya koyan ve bunu fotoroman yapan bir grup var. Üstelik o devrin herkesin aşina olduğu, vatanseverliğin figürü üzere görülen bir Kara Murat öyküsünden ironisini inşa ediyor. İşte 70’lerin denizine tam da bu kıyıdan gireceğimi en baştan beri biliyordum.
Orçun Ucal, oyun üzerine konuşurken sizin rolü direkt ona teklif ettiğinizden kelam etti. Bu noktada siz, yarattığınız karakter ile Ucal ortasında nasıl bir bağ kurdunuz? Rolü, neden bilhassa onun için kaleme aldınız?
Evet, zira çok sevdiğim bir arkadaşım. Bu oyun zati yalnızca ve yalnızca ona yazıldı. Ben epeyce asosyal, kapalı, bağlantı hüneri olmayan, daima okuyan, çalışan, tahminen böylelikle saklanan bir kalem neferiyim. Orçun birkaç yıl evvel benimle dostça bir bağlantı kurdu, bu beni çok keyifli etmişti, ben de çabucak karşılık vermiştim, sonra tesadüf “Plastik Aşklar” oyunumu yönetti ve daima irtibat hâlinde olduğumuz için birbirimizi tanıdık, harikulade bir arkadaşlık bağı kurduk. Zeki, tiyatro ve sanat üzerine bir bakışı olan, üstüne bir de çok yetenekli bir insan. Bu tanıma sürecinde aslında ona bir şey yazsam ne yazabileceğimi, neyi nasıl parlatacağını çözmüştüm. Bir gün Orçun bana “Dönem oyunu ve queer sıkıntısı üzerinden bir oyun muharrir mısın?” dedi, ben de aslında bu teklif için pusuda bekliyordum. Sonrası havai fişeklerin patlaması üzere aydınlığıyla aktı, gitti.
“Fotoroman Kralı” birçok noktada 70’ler furyasını izleyicilere hissettiren bir oyun. Sokağa çıkma yasakları, seks sinemaları, sanat sinemalarından uzaklaşma, faili meçhul cinayetler, darbeler, sendikalar, derin devlet ilişkileri… Oyunun art planında epeyce karanlık bir sürecin olduğunu söylemek mümkün. Oyun ise temelinde bir “karakomik”. Bu noktada “karakomik” sıkıntısını nasıl açarsınız ve epey karanlığın içerisinde Cem’i nasıl tanımlarsınız?
Çünkü hayat biraz bu türlü bir şey, ağladığın yerden seni güldüren, güldürürken kalbini sızlatan, karanlıktayken umudun aydınlığına tutunmanı zorlayan; çıkışsız sokaklarda çaldığın ıslık, tutunduğun bir müzik, mutsuzken aklına çağırdığın bir anı… Yaşamak denen şey karanlık bir yol, dünyayı aydınlatan ışıklara muhtaçlığımız var, “Fotoroman Kralı”nı böylesi bir karanlıkta yolumu bulmaya çalışırken yazdım. Maalesef bugün de, ülkemiz insanlarının kendilerini umutsuz hissettiği vakitlerden geçiyoruz, ben de sahneden seyirciye bir kahkaha fırlatmak ve onu paylaşmak istedim zira sahiden kahkahanın birçok şeyi değiştirebileceğine, yıkabileceğine, çıkışın birinci adımı olabileceğine inanıyorum. İhtilali ihtilalin silahlarıyla yapamazsınız, nizamın aşina olmadığı silahlarla yapmak zorundasınız, kahkaha da böylesi bir güç. Yolların tuzaklarla örülü olduğu bir devirden tezatlıkların kaynaşmasıyla geçebileceğimizi düşünüyorum.
Yazdığım oyunlar genelde toplumsal gerçekçi, kara güldürü oyunlardır. Sorununu slogan atarak anlatan kurguları sevmiyorum. Bana nazaran kurgu, sorununu gündeliğin içinden, gündelik gerçekliğin içinden anlatmalı. Bu türlü bir şey yaşanmamış olabilir lakin yaşanması da epey beklenen bir şey üzere gözükmeli, gerçeğini hayatın içinden, sokağın lisanından, devrin ruhundan, insanın kalbinden almalı. İnsan bağlantılarına, devrin müziklerine, eşyalarına her yere sirayet eden kıssalar var, o kıssaların nefesini hissettiğinizde esasen toplumun nefesine dönüşüyor. Cem de tam bu noktada gül olamadan kırılmış bir goncanın öyküsünü taşıyor. Periyodun ruhunu fotoroman aracılığıyla yansıtıyor zira periyot için fotoromanlar çok takip edilen, okuru olan, tiraj attıran bir tıp, içinde bir naiflik taşıyor. Cem’in çalıştığı sinema kesiminde o kadar fazla emek sömürüsü var ki, mesela en yakın arkadaşı Ayı Bayram figürasyon yaptığı bir sinemada sakat kalmış ve set personelliği yapıyor. Sektörel karanlığı fotoromandan aşmaya çalışan Cem’in uğraşını izliyoruz. Cem, çektiği fotoromanların işçilerine paralarını devrin sinema dalında ödeme aracı olan ve ucuza kırılan senetlerle değil peşin ödemeye çalışan biri. Her dalın hakka, emeğe böylesi bir yerden yaklaştığını farz edersek toplumun, devletin nasıl aydınlığa çıkacağının yolunu gösterdiğimizi düşünüyorum.
Cem’in tek isteği bir fotoroman hükümdarı olmak ve İrfan ile birlikte olmaktır. Lakin her iki isteği da muhakkak noktalardan kırılır, gerçekleşmez. Öncelikle Cem’in hayatına taraf veren bu fotoroman hükümdarı olma isteği nereden gelir? Cem’in “meşhurluk” ile sınanması ve bunun daha çocukluktan başlaması, onun karakterini nasıl biçimlendirir?
Dram da bu yüzden değerini bulur, kırılma eşiklerinin toplamı drama nefesini verir. Cem’in isteği aslında büyük bir hayalde hakkın yenmediği, sömürünün olmadığı bir ülkede, sevdikleri ve dostlarıyla yaşamak; içinde yaşadığı toplumun bir modülü olduğunun farkındalığıyla hak arama uğraşında omuzdaş, aşkta sevgili, dostlukta bir yaren olmaktır. Lakin hayat her vakit size mahzurlar çıkarır, aslında insanı insan yapan o maniler karşısında yaptığı aksiyonlar bütünüdür, dram da bu kırılmaların bütünlüğüdür. İnsan kendi insan olma imtihanını tam da bu aralıktan yapar.
Cem’in çocukluğunda efsunlu “çocuk hazret” olması da aslında toplumsal çarpıklaşmayı güya gökte, uzakta bir yerdeymiş üzere aramamamıza, içinde bulunduğumuz nizama bakmamıza dair bir tenkit. Zira Cem’i çocuk hazret yapan kendi ailesi, üstelik bunu kendi haklılıklarına çok ikna olmuş bir biçimde yapıyorlar. Cem’in oyun boyunca toplumsal aşk kodlarına, sömürü sistemine üzere toplumsal karşı çıkışlarının tohumları burada atılıyor zira karşı çıkışa evvel ailesinden başlıyor. Bu değerlidir, birinci karşı çıkış gayretine kendini altın yumurtlayan bir tavuk olarak gören ailesine karşı yapar, zira ailesinin yarattığı ve periyodun basınının da körüklediği çocuk hazret imajına karşı çıkmak aslında güç bir şey. O denli ya kendine konfor alanı yaratabilecek bir durumun içindedir, kendi vicdan terazisinde bunu hakikat görmemesi ve palavra dünyada gerçek uğraşına buradan başlaması onun karakter gelişimine dair bize, seyirciye şuurlu konuşulmuş bir önsemedir.
Cem ile İrfan’ın aşkı, tüm mahzurlara karşın yollarına devam etme dilekleri, birlikte kalmak için verdikleri onca uğraş bir noktada hezimete uğruyor. Burada halkın eşcinselliğe yaklaşımı bu bağlantı önünde “toplumsal”, İrfan’ın peşindeki kanlıları ise “kişisel” bir mahzur olarak duruyor. Cem-İrfan aşkını toplumsal ve şahsî kesişimler üzerinden nasıl kuşattınız? Bu bağın önündeki pürüzler ve periyodu için karşılığı nedir?
Tek bir periyoda ilişkin tutmaktan fazla tüm vakitlere yapraklarını dolayan bir sarmaşık üzere anlatmak istemiştim. Mahzurlar ve mağlubiyetler her periyot vardır, yüzünü değiştiren bir canavar üzere tüm devirlere sirayet eder. Belirtiğiniz üzere aşklarında toplumsal kodlardan örülmüş şahsî ön yargıları vardır, özellikle İrfan’ın… Karşılarına gündelik yaşantılarından ve geçmişlerinden kaynaklanan maniler çıkar, bir de savaşını verdiklerini hak uğraşında siyasal pürüzler vardır.
Cem ve İrfan sıkıyönetimin ulaşım yasaklarında birlikte omuz omuzalar, bazen kimlik denetimi yapılan bir otobüste, bazen yalnızca ayın olduğu bir otobanda ya da sabahı bekledikleri bir sabahçı kahvesindeki başlarını koydukları masada yan yanalar. Aşk bu türlü bir şeydir, yan yana olma hâli… Yan yana fotoğraf çektirmek bu yüzden çok değerlidir, hatırlarsanız oyunda Cem, İrfan’la yan yana çekilmiş bir fotoğraflarının olmamasının huzursuzluğundadır ve oyunun finalinde nihayet yan yana fotoğraf çekilirler. Yıl olmuş 2023 bizler hâlâ sevdiklerimizle yan yana selfie çekiyoruz, işte tüm vakitlere yapraklarını dolayan sarmaşıktan kastettiğim bu, yan yana olma hâli her türlü –toplumsal/kişisel/siyasi- manileri alt eden bir his.
Aşk, bu oyunun merkezinde nasıl bir yerde durur? Nasıl Cem’i hayata bağlayan en güçlü bağ olur?
Bir gözün göz bebeği neredeyse, bir kalbe ruhun üflendiği yer neresiyse, bir acının kanadığı yer neresiyse, bir hasretin gurbet menzili neredeyse, bir yaranın kabuk tutmaya başladığı yer neresiyse aşk da bu oyunun o bam telinde. Cem içinde sıkıştığı dünyayla uzlaşmak zorunda olduğunun farkında, ortağı olacaksanız nizamın o vakit onun su kaçırdığı yere yerleşmek zorundasınız, aşk da budur, katlanılmayanı katlanır hâle getiren yarına uyanmak için bir sebeptir. Cem için aşk, oyun için yazdığım müzik sözlerindeki üzeredir, “Vermezsen kalbini bana, otomobil çarpsın sana” üzere zıt beddualı bir tutku, “Dünya sizin, aşk bizim” diyecek kadar da bir meydan okumadır.
Oyunu yazarken Âşuk-Mâşuk denklemini nasıl kurdunuz? Âşuk ile Mâşuk’u olağan kaidelerde yaşanması ve toplum tarafından onaylanması mümkün olmayan Cem ile İrfan aşkının görünür olduğu, topluma sunulduğu ve kültürel bir karşılık ile yorumlandığı özel bir alan olarak yorumlayabilir miyiz?
Elbette zati belirttiğiniz hedef gözetilerek denklemi oradan kurmak istedim, sağlamasını yapmak isteyen “topluma” tutabilecek bir ipucu gösterdim, üstelik bu ipucu toplumumuzun klâsik bir öğesinden türemesi de “bence” pek tatlı.
Oyunu yazarken cinsiyet ve kimlik sıkıntılarına eğileceğimi biliyordum. Queer üzerine, cinsiyet üzerine okumalar yaptım. Lakin uzun bir müddet oyun için tek söz bile yazamadım. Zira cinsiyet sıkıntısına nereden yaklaşacağımı bilemedim. Çok farklı lakin bir de o kadar bizden olan bir kapı aralığı bulmam gerekiyordu. Bayan kılığına giren erkek durumu için, bizden bir öykünün peşine düşmek için aklıma seyirlik oyunlarımızdaki cinsellik, cinsiyet bozumu, cinsiyetsizlik, cinsel latifeli oyunlar geldi. Köylerin, kentlerin, kasabaların meydanlarında oynanan Âşuk ve Mâşuk oyunu ilgimi çekti, zira karşımızda bir bayan (Mâşuk) ve bir erkek (Âşuk) kılığına giren iki adam var. Bu iki erkek, kadın-erkek sevgisini/kurlaşmasını yansıtan seyirlik bir oyun oynuyor ve bu cilveleşme hâli seyirciyi güldürüyor. Aslında alt akıntıda birbiriyle cilveleşen iki erkek var. Bu erkeklerden biri de bayan kılığında. Tüm bunlar da bir seyirci kümesinin (düğün/bayram/eğlence seyircisi) önünde oluyor. Seyirci alışılmış burada iki erkeğin cilveleşmesine bakmadan o büyük görkemli kıyafetlerdeki Âşuk-Mâşuk cilveleşmesine, toplumsal cilveleşmeye gülüyor aslında. Lakin bir yandan da evvelce bu erkeklerin göbeklerinin açıkta olup Âşuk ve Mâşuk’un yüzlerinin o çıplak erkek göbeklerine çizilip oynandığını da biliyoruz. Âşuk ve Mâşuk’un öpüşmelerinin iki erkek göbeğinin tensel temasıyla yapıldığı bir seyirlik oyun kelam konusu. İllaki oyunu oynayan iki erkek bunu bir “bromance” tutumuyla yapmasa da ya da yapsa da seyirlik görünüm enteresan. Nereden bakarsak bakalım çok değişik bir durum ve kültürümüzün bir kesimi olması açısından da değerli. Bu durumu görünce Âşuk ve Mâşuk kıyafetleri içine saklanıp aşklarını yaşayan iki erkeğin öyküsünü yazmak istedim. O denli ya hepimiz şu diken üzere dünyada saklanacak ve kendimizi özgürce yaşayacak bir yer arıyoruz. Keza alt metnin uygunca tabanlarında tuhaf bir soru da var, illa iki erkeğin aşkında birinin bayan, oburunun erkek üzere mi gözükmesi lazım, iki erkeğin “erkek” kalarak da aşkını yaşaması mümkün olamaz mı? Özetle bu Âşuk-Mâşuk sorunuyla katmanlı bir cinsiyet sorunsalına kapı açmak istedim, isteyen istediğini istediği biçimde düşünsün diye, tahminen bu mevzuda birilerine ilham olur, daha da derinleşme imkânı açarız diye. Bu araştırmaları, okumaları ve heyecanla keşfettiğim Âşuk-Mâşuk durumunu evvel Orçun’la sonra Tiyatro Alesta’nın takımıyla paylaştım, onlar da çok heyecanlandılar ve bana bu oyunu yazmam için inanılmaz bir hürlük ve güç verdiler, sağ olsunlar.
Son bir soru olarak, içerisinde epey ikilik ve diyalog içeren “Fotoroman Kralı”nı nasıl ve neden tek bir oyuncu ile sahneye taşımak istediniz?
İnanın bu benim için büyük bir kahkahadır, çok eğlenceli bir soru, sorduğunuz için teşekkür ederim. Bu kadar ikilik, diyalog tek kişilik bir oyunda önemli bir yük oluşturuyor, bunun daima farkındaydım. Bu Orçun’la ortamızda acayip bir espridir, oyunu Orçun’a birinci yolladığımda oyun, sahnelenen hâlinin iki katı uzunluğundaydı ve daha fazla karakter vardı. Orçun bana “Ali bunu insan oynayacak, biliyorsun değil mi?” demişti, ben de “Ama bunu da insan yazdı beybi” diye karşılık vermiştim. Orçun’un ne yapabileceğini biliyordum, biraz da onu zorlamak istedim zira ben daima kendimi çok zorladığım için etrafımdakileri de zorlarım. Bu özelliğim bilinir, bazen karşı taraf için sevimsiz olabiliyorum bu sebepten. Orçun’a metni istediğin üzere kısalt, değiştir, biçime sok lakin sen bunu yapacaksın, demiştim, bu öylesine kuru bir laf değildi, kalbimden inandığım bir laftı, hakikaten sonuç ortada, bu ortada dramaturgumuz Nevra’ya da kalbimden kuşları gönderiyorum, metni çok hoş kısalttı, direktörümüz Ahmet’e de kocaman bir güneş gönderiyorum, o da metni harikulade bir sahne lisanıyla evrillti. Müzikleriyle kelamlara can veren Onur’a, oyunun ritmini kuran koreografımız Seçil’e ve tüm takıma sevgilerimi gönderiyor önlerinde saygımla eğiliyorum. Sonuç olarak çok hakikat bir şeyi başarmış olmanın mutluluğundayım, Orçun sahnede ışıl ışıl parlıyor, insanın kalkıp ona sarılası geliyor. Bu ortada birkaç yıl sonra “Fotoroman Kralı”nın altı kişilik, tüm karakterlerini sahnede gördüğümüz bir versiyonunu yazıp kitaplaştırmayı düşünüyorum lakin buna daha vakit var.
