Ayşegül Yaraman
“Roman yazabilecek olsaydım ki ne haddime”(1)
“Edebiyatın bırakın sınıfta kalmasını, neredeyse kaydı silindi. Hatalı benim. Biziz.”(2)
Yedi yılda yazılan ‘Ressamın İsyanı’nı müellifi Gündüz Vassaf, kitabın başına eklediği bir not ile, romanının “demlenerek” okunmasını rica ediyor. Birçok defa “fast” olana örtük ya da açık eleştiriyi içeren yapıtın, bu not olmasa da süratli okunabileceğini düşünmüyorum. Gerek görünen mevzuyu oluşturan Caravaggio’nun bence kasvetli yapıtları ve devri, gerek metin boyunca aitliğin derin tenkitlerine bir alternatif olarak ‘dünyalı’ denilebilecek anlatıcının, okuyucuyu tekrarlarla yeterlice sıkıştıran huzursuzluğu kitabı güç ve zorla okunur kılmış.
“Caravaggio’ya kafayı takmış olsam da (…) Ben kendimi yazıyorum. Kendimle tanışıyor, kendimle oynuyorum.”(3)
Bu güç okunurluğun ana akım aktüel edebiyata şuurlu bir meydan okuma olduğunu düşünüyorum ancak bu muvaffakiyet mıdır yahut kime nazaran muvaffakiyettir tartışılabilir.
Caravaggio üzerinden din ve sanat tarihi aksi yüz edilirken, kitap boyunca normlara karşı ‘şeytan’ın avukatı misali mayın üzere satır ortalarına bırakılan ‘aforizmalar’ ile eleştirel niyet neredeyse temel problematiği oluşturuyor.
“Sen her şeye karşı mısın?”(4)
Her ne kadar bir manada karar vererek aşka düşme ve aşkın objesini tespit etme, romanın kıymetli bir parametresi üzere görünse de, bir evvelki cümlede zikrettiğim problematik aşka da yansıtılıyor. Zati aşk ve aşık olunan, ‘bir ben vardır benden içeri’ üzere müellifin kendi tahlili:
“Lara üstünü örtemediğim aynam”(5)
Özellikle romanın birinci kısmında Caravaggio’nun Siraküsa’da bulunan 1603 tarihli tablosuna müellifin ‘saplantılı’ dadanması, bu tablonun başrolündeki Azize Lucia’nın körlerin ve muhtaçların hayatını mumuyla aydınlatan özelliğiyle kıymetli bir metafor fonksiyonuna sahip. Daha sonraki kısımlarda Azize Lucia’dan az bahsedilse de, müellifin göz ameliyatı, bir şahsî aydınlanma arayışını kendinden ‘silkinerek’ nihayete erdirme sürecinde güya kırılma noktası.
Postmodern anlatıların birçoklarında ‘yol’, çekilerek uzatılmaya müsait bir sembol olarak ziyadesiyle, hatta neredeyse klişeleşerek kıymetli bir yere sahip. Bu romanda ise yolun münasebeti ne gösterilmiş olursa olsun, farkında olarak ya da olmayarak Gündüz Vassaf’ın bilhassa biyografisiyle kurmacaya dahil olduğu noktalarda belirginleşen yaşantısından mülhem yorumları.
Başlığımın birinci kısmını oluşturan tespit, kitabın okuyucuya istediği istemediği/aradığı aramadığı çeşitli malumatı sık sık sunmasına gönderme. Tanışıklıktan, yaşantıdan, bilimsel birikimden, meraktan, anıdan damıtılmış cümlelerle okuyucu adeta malumat bombardımanına maruz bırakılıyor. Ukalalık konusundaki müellifin kitapta yaptığı iç görüsüne (“Bana mantıklı görünen ukalalıklarımın sonu yok.”(6)) paralel olarak bu bir kibir intibaı verse de, bu kısımlar okuyanı zenginleştirici oluyor. Lakin ziyadesiyle ağır olduğundan kişinin birikiminde kayda giriyor mudur, bu esasen postmodern bir sorun.
Ulus devletten Machiavelli’ye, mafyadan mitolojiye, heykelden resme, Rönesans sanatından minyatürlere, dinler tarihinden müzelere, arama motorlarından sosyalizme, ütopyalardan Marx’a, Shakespeare’den Tolstoy’a, Çiçek Pasajı’ndan Bebek badem ezmecisine, Freud’dan Frankl’a, Antikite filozoflarından evrim teorisine, Uzakdoğu ideolojisinden Cervantes’e, turistik malumattan lezbiyen kolonilerine, Marlon Brando’dan Pirandello’ya, Filistin’den İsrail’e, tüketim salgınından öbür lisanlardaki Türkçe sözcüklere ya da o lisanlardaki Türk ile ilgili tabirlere ve yargılara, Gılgamış’tan Covid’e, Britney Spears’tan Kaygusuz Abdal’a, üniversite elemanlarından çeşitli deneylere, Gezi’den STK’lara, Amerigo Vespucci’den yapay zekaya, sinemadan hayvan kerhanelerine, göçmenlerden iklim krizine uzanan Sicilya merkezli lakin hatırlanan ve kitap boyunca yapılan birçok seyahatten esinlenen bir dolu malumat, romanı süslemenin ötesinde müellifin akademik mesleğinin deformasyonu güya.
İkinci başlığımın ‘toplumsal eleştiri’ kısmı ise benim yapıtı asıl okuyabilme nedenim. Bu yüzden ‘roman’ı değerlendirmem edebiyat sosyolojisi kriterlerinden ve olağan ki uzmanlığım dışında olduğu için edebi tenkitten fazla sosyolojik manada olacak. Bu gayeyle sistematik (yazarın biriktirdiklerinin kompoze akışını kastediyorum) esas iki temanın kitaba yayılarak okuyucuyu dürttüğünü düşünüyorum.
KADINLIK, CİNSİYET, CİNSELLİK, EŞCİNSELLİK
Tüm dünyada olduğu üzere giderek yükselen bir biçimde, içinde yaşanılan toplumların yansıması olarak, cinsiyet ve cinselliğe verilen yer değerli ve tersyüz edici yorum ve bilgiler içeriyor. Ataerkinin tenkidinden başlarsam:
“Klasikler diye okuduğumuz kültür soslu erkek tacizi”(7)
“On yedi yaşındayken (ırzına geçilen tarihin en meşhur bayan ressamı)(…) dava açıp bayan direnişinin tarihinde çığır (açan)(…) Artemisia, Londra’da National Museum’un daimi koleksiyonunda resmi olan yirmi bir bayan ressamdan biri. Koleksiyondaki erkek ressam sayısı iki bin üç yüz.”(8)
“Bence erkekler ellerinde sopalar dövüşürken bayan sabırla ateşi keşfetmekteydi. (…)Avcı olmadıkları palavra. (…) Meksika’da dokuz bin dokuz yüz yıllık avcı bayan iskeleti buldular.”(9)
“Lilit. (…)Ademin birinci karısı. (…)Tanrı bizi eşit yarattı, Adem’in altına yatmam. (…) Lilit’e (…) şeytan demişler. Havva dinlerde bayanı aşağılamanın, Lilit de onu düşmanlaştırmalarının siftahı”(10)
“Psikolojiye Giriş dersim ‘Aybaşında bayanın cinsel isteği A.Artar B. Birebir kalır C.Azalır. Şıkların hangisi’ diye sorduğumda eller kalkıyor. Sınıf iki yüz kişilik. Karşılık verenlerin hepsi erkek. Bayanlar konuşmaktan kaçtı bize hodri meydan.(…) bayanların meseleleri erkek peygamberlere erkeklerden daha çok inanmaları.”(11)
Cinsiyetçi ikiyüzlülük(12) örnekleri de bayanların kimlik gayretini tenkit bağlamında Gündüz Vassaf’ın gözünden kaçmıyor:
“Sappho, Prometheus’un, yani bir erkeğin insanı yarattığını birinci yazan kişi”.(13)
“Ravensbrück’te, Ruanda’da, Bosna’da yargılanan bayanlar edilgen dişi rollerine sığınma stratejileriyle hafifletici cezalar almış.(…) (Almanya’da AY) kamplarda gardiyanlık yapan üç bin beş yüz bayandan fakat birkaçı mahkum edilmiş. (…) erkek amirlerinin ‘cahil yardımcılar’ rolündeler. Yargıçları aldatmaları güç olmamış. Erkek bayanı bilgisiz bilmeye teşne.”(14)
“Kadınlara sesleniyorum. (…) Bayan erkeğe haddini bildirme özgürlüğünde giderken şamar oğlanına döndük. (…)Aşağılık kompleksinizden, eşitlik aldatmacasından silkinin. Erkek sisteminin rollerine soyunmayın. (…) Öç alma. (…) Dans edelim.”(15)
“Londra Senfoni seçmelerinde heyetle adaylar ortasına perde koymuşlar, her zamankinden çok bayan müzisyen seçilmiş.”(16)
“Erkek dizginlenmeli derken onları taklit ediyor, eşitlik davetinizle bizi alaşağı edip yerimize geçmek istiyorsunuz.”(17)
Gündüz Vassaf ‘romanında’, yalnızca bayanlar üzerinden değil, farklı cinsel tercihler(18) üzerinden de hem tarihî hem şimdiki datalarla cinsiyet problematiğini işliyor:
“15. yüzyıl Floransası’nda erkekler ortası cinsel bağ istisna değil norm. Bu demek değil ki erkekler eşcinsel. Hoşu seviyorlar. Hoş olansa genç erkek. Machiavelli ‘yakışıklı oğlanlara kocalar kaçıyor, delikanlılara karıları’.”(19)
“Homofobik erkek, kendinden korktuğundan bayanı aşağılayan, düşman gören, kendisi dahil, cinsiyetleri nesneleştiren erkek”(20) tespitiyle heteroseksizmin ataerkilliği de içeren bir biçimde cinsiyetçiliğin temeli olduğuna dikkat çekmiş oluyor. Müesses nizamın neredeyse temeli evlilik kurumunun eşcinsellerce yine üretilmesine de eleştirisi var müellifin:
“Evlilik üzere miadını doldurmuş tutucu bir kurumun ilericilik ismine benimsenmesi beni şaşırttı. Hele eşcinsel çiftlere miras hakkının çoktan tanınmış olmasına karşın.”(20)
Biyolojik ve kültürel cinsiyet kimliğini ‘kullanmamak’, ilişikliği leitmotif yapmış müellifin tahlil önerisi:
“George Sand’ı severim. İstediğinde erkek kılığında, istediğinde Chopin, Musset, Flaubert ile yatakta. Sıkıntısı erkeği şad etme maskaralığından kurtulmak. Yatmak değil, yeni lisanlar arayarak yaşamak.”(21)
“Eşcinsellik norm olsaydı karşı cinse ilgimizi sorguluyor olacaktık. Sorun cinselliğimizde değil sistemin cinselliği sorun etmesinde. (…) Egon Schiele otoportrelerinde kendisini kadın-erkek karışımı biri yapar. Edvard Munch’un benzeri otoportreleri var. bedenimin gizleri karar veriyor kimin bana alımlı geleceğine, kime aşık olacağıma.(…)Aşkım kimyasal.”(22)
Kitap boyunca süren içe seyahatinde eşcinsellik karşısında kendi cinsiyetçi ikiyüzlülüğünü de ki bence okuyucuya da bir yüzleşme olur, ifşa eder:
“Üçümüz içiyoruz. Kızın göğüslerine içim gidiyor. Raconda dokunmak yok. İşverenin yanında bakmaya esasen çekiniyorum. Kızın elini hissettim. Diz kapağımdan üst kaydı. Erkekliğimi tuttu. ‘Alice gel’ diye arkadaşı çağırdı. Birden kalkıp gitti. Eli oramda kaldı. Benim kadar şaşkın işverenin da yerinden kalkmasıyla el kalktı. Utandım, ketenpereye getirildiğime kızamadım. Erkek eli çükümü nasıl kaldırabilir? Başım karıştı. Olayı arkadaşlarımdan gizledim.”(23)
“Erkek alışkanlığımda sorgulamadığım cinsel kimliğim. Düne kadar bayan haliyle Fiorella’yı arzularken (hermafrodit olduğunu öğrenince AY) çükünü de tutacak olsam kendime yakıştıramayacağımdan mı? Erkekler kıza kaç posta attım diye övünürken, cinselliğimizi zenginleştiren farklı dillerimizi susturmak niçin? (…) Bizim üzere cinselliği sansürleyip maskaralaştıran diğer çeşit var mı?”(24)
Cinsiyet kimliğinin bu ikiyüzlülük ortamında pazar metası haline dönüşmüşlüğüne de itirazı ve gelecekteki aidiyetsiz cinselliğe umudu var Gündüz Vassaf’ın:
“Londra’da ismini İngilizce söylemiyle yazan Türkiyeli bayan müellif, durup dururken cinselliğimde çift taraflıyım diye basına beyanat vererek kendisinden konuşulmasını sağlamış. Artık ben aseksüelim desem? Bana ne? Bize ne? (…) Gelecek değişken yerlerde akışkanlıklarını yaşayanlarda”.(25)
TÜRKİYE’DE (SÖZDE) MUHALEFET
Konu, Boston’a, New York’a, Viyana’ya, Paris’e, Londra’ya, Roma’ya, Napoli’ye, Floransa’ya, Ischia’ya, Amsterdam’a, Procida’ya vs uzansa, anlatıcı (yarı) Amerikalı(26) bir psikiyatr da olsa, müellifin Türkiye etrafı ve yorumları adeta birikmiş tenkitler yumağı olarak okuyucunun önüne düşüyor. Eleştirilerdeki temel motif, aslında dinden ataerkine ve kapitalizme sistemin, kelamda farklı ya da hatta muhalifler tarafından dahi gönüllülükle yine üretimi. Yani Bourdieu kavramıyla söylersek sembolik şiddet. Faili ise hegemonyaya istek sağlayan organik aydınlar:
“Burjuva solcu kendisini devletle özdeşleştirip, ‘Biz azınlıklara neler yaptık’ diye hayıflanıp özür dilerken devletin başındakiler de kentin beş yüz yıl evvelki fethini kutlama aczinde. İkisinde de milliyetçiliğin daniskası”(27)yorumuyla hegemonik sistemin kelamda karşısının kıstırılmışlığını tespit ederken; “Türkiye’de rejim kadar solculardan da şikayetçi. (…) ‘Yetmez ancak evetçiler’. Başbakanları asan askeri darbelere ‘oh’ çeken, silahlanan gençleri alkışlayıp gaza getiren, (…) Atatürk’ü vaktinden soyutlayıp suçlayan, ihtilal yapacaksınız diye köylüyle emekçinin başını yakan, yazdıkları okunmayan, söyledikleri dinlenmeyen, ders alıp özür dilemeyen, kendilerine nişan takarcasına Marksistim demekle solcu olunduğunu sanan, dünya bildiri imzalama rekorları kıran (…) , Nazım Hikmet olmasa gölgesine sığınacak kimseleri olmayacak Türkiye solu.”(28) “Darbeleri, diktatörleri kah sineye çeken, kah baş tacı eden Türkiye. Darbecileri mazeret edip yerine gelen gözü dönmüşe ‘Yetmez lakin evet’ derler.”(29) yorumlarıyla eleştirisini güçlendirmektedir.
Dindeki ataerkil tahakkümün yasallaştırılmasına da birebir tarafta bir örneği var muharririn:
“Namus ismine bıçak çekebilecek, katil olabilecek (…) ağabeyinde ırz düşmanlığının tohumlarının kız kardeşinin başörtüsüyle atıldığını düşündüm. Bir de Türkiye’de bunu Çağdaş Mahrem kitabıyla onaylayan arkadaşımı.” (30)
Dini ritüellerin kelamda muhaliflerce/dinsizim diyenlerde dahi nasıl hegemonik olduğunu gösteren örnek ise şöyle:
“dinlerin manevî maskaralıklarında (kemiklerin AY) köşe kapmaca(sı) Katoliklere mahsus değil. Topkapı Sarayı’nda daima ezan yayını eşliğinde Muhammed’in (…) dişiyle sakalının teli Müslüman fanatikler(in) ilgi odağı. (…) Bir orta Türkiyeli komünistler, Moskova’da gömülü Nazım Hikmet’in mezarı kazılıp enternasyonal marşı eşliğinde Türkiye’ye getirilsin diye tutturmuşlardı.”(31)
İslam üzerinden adeta kırk katır mı kırk satır mı tercihine sıkıştırılan Türkiye’nin, ‘Batı ajanları’ ve yerli destekçiler tarafından yönlendirilmesine ise şöyle tespitlerde bulunmuş Gündüz Vassaf:
“Gülen Müslümanları Protestanlaştırma modelimiz. Senin anlayacağın terbiyeli İslam; Vatikan da onları destekliyor.”(32) “Hareketin yandaşları televizyonlardan kendilerine terörist diyenlere meydan okuyordu. Yahu Allah aşkına hangi terör(…)? Fettullah Gülen’in şiddetle ne alakası var (…)? Fethullah Gülen dünyanın en barışçıl din insanı. İslam dünyasının en barışçıl din adamı. Siz kim oluyorsunuz? Bunları söyleyen güzel Amerikan okullarında okumuş, İsveç’te doktora yapmış, üniversite hocası olmuş, köşe müellifi.” (33)
‘Sanatçı’nın sisteme sıkışmışlığı, hatta muhalefet üzere pazarlanıp uydurma katharsisler yaratan eserler de Gündüz Vassaf’ın kaleminden geçmiş:
“Kimliklerine yaratıcılık cüppeleri geçirmiş, aynada yüzünü göremeyen muharrir, müzisyen, ressam”. (34)
“Sanatçı (Diyarbakır’da AY) sergilediği tabutlarla devlet terörü kurbanlarına gönderme yapmış. Halktan (…) reaksiyon gösterenler olurken sergiyi dolaşmaya gelen İstanbullular vicdan temizlemiş.”(35)
Hasılı Türkiye’ye coğrafik bir yer olarak neredeyse hiç yer verilmeyen kitabın, kendini muhalefet üzere ‘pazarlayan’ bilhassa Türkiye solunu içerdiği tahliller; aşkın, Caravaggio’nun, sanatın, kilisenin, arkadaşlığın, seyahatlerin, anıların romanesk kurgusunun ortasından sık sık okuyucunun önüne çıkıyor.
Yazının iki başlığından birinin neye tekabül ettiğini başta örnekledim. İkinci başlığımın tetikleyicisi ögeler yani bu yazımın temel içeriğinin ‘kaynakları’ ise büsbütün benim seçici algım. Fakat bu perspektif içinde roman nerede, ressam (Caravagio) hatta isyan nerede derseniz kitabı okumaya çalışmanızı öneririm.
1. Gündüz Vassaf, Ressamın İsyanı, Everest, İstanbul, 2023, syf .136. (Aynı kitaptan alıntılar için artık yalnızca sayfa numarası belirtilecektir.
2. Syf. 163.
3. Syf. 363.
4. Syf. 323.
5. Syf. 443.
6. Syf. 245.
7. Syf. 78.
8. Syf. 98.
9. Syf. 200
10. Syf. 454.
11. Syf. 604.
12. Kavramın detayları için A.Yaraman, Cinsiyetçi İkiyüzlülük, Bağlam, İstanbul, 2020.
13. Syf. 103.
14. Syf. 121-122.
15. Syf. 236. Bu tabir, üstte alıntılanan psikoloji sınıfında erkek öğrencilerin tutumu üzere mansplaining olarak eleştirilebilir; ataerkine tenkidin yükselişiyle doğan anomik ortamda ve hatta ataerkil sistemde erkeğin mağduriyetini de fark ederek onları da cinsiyetçiliğin her cinsine karşı uğraşa çekmek rövanşist bir kısırdöngünün açmazını kıracak çözümlerdendir.
16. Syf. 303.
17. Syf. 478.
18. Cinsel tercih kavramını, cinsel yönelimi de içeren lakin cinsellik partneri seçimini yalnızca biyolojiyle meşrulaştırmayan (bunu cinsiyetçi ikiyüzlülük buluyorum.) tüm cinsel hareket pratikleri için kullanıyorum.
19. Syf. 147.
20. Syf. 190.
21. Syf. 326.
22. Syf. 390.
23. Syf. 55-56.
24. Syf. 203.
25. Syf. 313.
26. “Ne haddime Amerikalıyım deyip iki koca kıtanın ismini gaspetmem? Brezilyalı, Kanadalı kendisine Amerikalı’yım diyor mu? ABD’ye Amerika diyen hepimiz emperyalizmlerini içselleştirdik.” syf. 31 Bu hegemonyanın farkındalığına karşın anlatıcı Amerikalı olarak tanımlanır.
27. Syf. 66.
28. Syf. 356.
29. Syf. 438.
30. Syf. 90.
31. Syf. 347. Allah rahmet eylesin/mekanı cennet olsun dileklerinin, laik yahut hatta dinsizlerce, bu telaffuzun temeli öbür dünya inancından soyutlanamayıp, ışıklarda uyusun, bölümü daim olsun dileklerini kullanmaları üzere.
32. Syf. 47.
33. Syf. 500.
34. Syf. 163.
35. Syf. 335.
