1905 yılında Buenos Aires’te dünyaya gelen Norah Lange, İspanyolcanın avangart müelliflerinden biri olarak anılır. Jorge Luis Borges, Leopoldo Marechal, Horacio Quiroga, Raúl Scalabrini Ortiz, Alfonsina Storni üzere müellif ve şairlerle birlikte geçen parlak günlerinde verdiği birinci eserler şiir üzerinedir. Hatta 1925 yılında yayınladığı ‘La calle de la tarde’nin önsözünü Borges yazmıştır. 1927’de ‘Voz de la vida’ isimli yapıtıyla romana geçen Lange’nin memleketler arası tanınırlığı da romanları ve anılarıyla gerçekleşir.
Lange’nin Türkçeye çevrilmiş üç kitabı vardır. ’45 Gün ve 30 Denizci’ ile ‘Onlar Ölmeden Önce’ isimli romanları Everest Yayınları etiketiyle, Şermin Elidar’ın çevirisiyle raflara girmiştir. Geçtiğimiz günlerde Havva Memnun çevirisiyle ve Can Yayınları etiketiyle basılan ‘Çocukluk Defterleri’ ise Lange’nin en bilinen yapıtıdır.
PARÇALARDAN BÜTÜNE GİDEN BİR KİTAP
‘Çocukluk Defterleri’ni okumaya başladığınızda, onun bir şairin elinden çıktığına kolaylıkla ikna olabilirsiniz. Bunu yalnızca kitabın şiirsel lisanı yüzünden söylemiyorum, ‘Çocukluk Defterleri’ biçimsel olarak da, keder ettiği soruna yaklaşımıyla da şairane bir kitaptır.
Belki de bunda ‘Çocukluk Defterleri’nin bir anı kitabı olmasının da hissesi vardır. Kitap, Lange’nin 5 yaşından birinci gençliğine uzanan yılları husus edinir fakat bunu uzun ve kesintisiz bir çizgi üzerinde anlatmaz. Kitap, 82 kısa kısımdan oluşur ve her kısım farklı bir anı, farklı bir duyguyu işler.
Üstelik Lange bunu bizi daha birinci paragrafta söyler:
“Buenos Aires’ten Mendoza’ya yaptığımız birinci seyahati ne vakit hatırlamaya çalışsam belleğimde, hoş bir görüntüyü puslu bir camın akabinde seyreder üzere kesik kesik manzaralar belirir.”
Evet, ‘Çocukluk Defterleri’ işte bu “kesik kesik görüntüler” üzerine heyetidir.
Lange bu türlü bir bölümleme yapmasa da kitabı iki kısımda kıymetlendirmek mümkündür. Birincisinde anne, baba, mürebbiye, dadı, küçük Eduardo ve beş kız kardeşten oluşan kalabalık bir ailenin Mendoza’ya yerleşme kıssasını okuruz. Birinci 45 kısım bu süreci anlatır. 46’dan 82’ye kadarki süreçse ailenin Buenos Aires’e dönmesini ve çocukların oradaki birinci gençlik yıllarını işler. Olağan bir eksikle… Baba ölmüştür. Başşehre taşınmaları da esasen bu yüzden gerçekleşir.
BÜYÜMEK VE BAYAN OLMAK
‘Çocukluk Defterleri’nin birinci kısmında aile içi alakalarla karşılaşırız. Bilhassa de beş kız kardeşin ilgileriyle. Anlatıcı da bu beş kız kardeşten biri olduğu için hem ablalarını hem de kardeşlerini gözlemleyip onlar hakkında niyetlerini belirtir.
Bu noktada karşımıza çıkan birinci baskın tema büyümektir. Anlatıcının büyümekle ilgili tahminen de birinci şoku, büyük kız kardeşi Irene’nin -annesine öykünerek- küçük Eduardo’yu emzirmeye çalışmasıdır. Bir oburu, yaşadığı gerilimden dolayı daima kaşınan ve bu yüzden her yerini yara bere içinde bırakan ablası Martha’dır. Karşımıza çıkan bir öbür örnek ise yeniden ablalardan biri olan Georgina’nın nizama ve paklığa olan takıntısıdır.
Bu örnekler şu yüzden değerlidir; her bir kısımdan sonra kızların bu özelliklerinin karşılığını bir biçimde annede de görürüz. Nasıl ki kitap, anlatıcının kesimli fotoğraflarının tematik olarak birleşmesiyle bir bütüne ulaşır, kızların bu özelliklerinin birleşimi de anneyi ortaya çıkarır. Çünkü anne -anlatıcıya göre- iki tane yüze sahiptir; birinde sevgi dolu, şefkatli bir hali vardır, başkasında ise hiç kimselere gösteremediği karanlık bir hava bulunur.
Büyümenin devamında da karşımıza elbet ki bayan olma sıkıntısı çıkar. Lakin anlatıcı bunu büyük büyük sloganlarla sunmaktan yana değildir. Her zamanki üzere aralı, meraklı ve bir çocuk “cehaletiyle” sunar. Örneğin bayanların daima güçsüz, narin, dingin olmaları gerektiğini düşünen anlatıcı, sık sık bayılan bayanların kusursuz bayanlar olduklarına inanır. Hatta düzgün bir bayan olmak için kendini daima baygınlık geçirmeye zorlar fakat bunu beceremez. O, ikinci bardak sütü de, bir tost daha yemeği de her vakit kabul eder.
‘FIRTINADAN YALNIZCA SAZLAR ZİYAN GÖRMEDEN ÇIKAR’
Aile, ekonomik olarak rahat bir ömür sürerek yıllarını geçirirken babanın beklenmedik vefatı bütün istikrarları altüst eder. Bunun birinci karşılığı elbet ki duygusal manada yaşanır fakat bu sanıldığı üzere sular seller üzere gözyaşına sebep olmaz. Hiç yoksa anlatıcı açısından. Çünkü anlatıcı birinci şoku atlatıp sonrasında babasının fotoğraflarına baktığında onu sahiden tanıyıp tanımadığını kendine sorar. Keza, babasının onun tanıyıp tanımadığını da. Bunu üzerine, babasını sevgi dolu bir adam olarak değil, ortada sırada karşılaştığı uzak bir akraba olarak görmeye başlar.
Bunun birinci sebebi de babasının hayata karşı olan katı duruşudur. Tahminen de bu yüzden onun akabinde yazılan cümleler ortasından en çok şu cümleyi sever anlatıcı:
“Öylesine güçlüydü ki bir meşe üzere kırıldı. Fırtınadan yalnızca sazlar ziyan görmeden çıkar.”
Babanın vefatının akabinde bütün aile toplanıp Buenos Aires’e geri döner. Geride yalnızca meyyit bir baba değil, çocukluklarını da bırakırlar.
Buenos Aires’teki büyük konuta yerleşmeleriyle başlayan ikinci kısımda çocukların, bilhassa de beş kız kardeşin birinci gençlik yıllarını okumaya başlarız. Lakin bu kitabı bir erginlenme süreci biçiminde kıymetlendirmemiz çok yanlışsız olmaz. Lange bize bir kolaj sunar. Geçmişi çeşitli ebatlarda keser, bazen bir kesiği bize olduğu haliyle verir, bazen de birkaç parçayı birleştirip ondan farklı bir bütün yaratır. Bu bütünler de geçmişle gelecek ortasına sıkışmış bir genç kızın kendini ve dünyayı manaya sürecine tesir eder.
Bu tartışmayı aile, kardeşlik, arkadaşlık, okul üzerinden okusak da, baskın temalardan birinin aşk olduğunu görürüz. Hatta anlatıcı bir yerde annesine şöyle sorar:
“Kadınlar bir adamı sevip sevmediklerini nasıl anlarlar?”
Annesi buna şöyle karşılık verir:
“Çok kolay. O adamı gülünç durumlarda hayal etmesi kâfi. Örneğin, bir kerpiç duvarın üzerine çıkmış müzik söylerken… Bu sınamayı geçebiliyorsa ve itici gelmiyorsa, o adamı hakikaten seviyor demektir.”
Bu kısımda baskın olan bir öbür tema da yoksulluktur. Babanın vefatının akabinde aile giderek fakirleşmiştir ve bu artık o denli bir noktaya gelir ki konuttaki eşyaları birer ikişer satmaya başlarlar. Lakin hiçbiri piyanolarını satmaları kadar onlara koymaz. Çünkü piyanoyu, ekonomik durumlarını belirleyen bir kerteriz noktası olarak alırlar. Konuttaki eksik eşyalara veyahut sofralarındaki yemek çeşitlerinin azalmasına aldırmazlar. Piyano başına oturmaları onları avutmaya kâfi. Daha gerçek bir deyişle, piyano onları hala güçlü hissettirir. Tam da bu yüzden piyanonun gidişini konuttan bir cenaze çıkıyormuş üzere üzgün bir halde izlerler.
‘Çocukluk Defterleri’ni yalnızca Lange’nin çocukluğuna ışık tutan bir anı kitabı olarak değil, 1900’lerin birinci çeyreğine, Arjantin’e yapılan bir seyahat olarak da kıymetlendirebiliriz. Ayrıyeten, bu kitabı sevenlerin, bir devam kitabı olarak da görebileceğimiz ‘Onlar Ölmeden Önce’ye de bakmalarını öneririm.
