Araştırmacı, müellif Gökhan Akçura’nın yeni çalışması ‘Yıldızların Altında: Cumhuriyet Devrinde Türkiye’de Cümbüş Yaşamı’, Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlandı. Kitapta, kadın-erkek farklı eğlencelerden başlayıp batılılaşma uğraşlarıyla düzenlenen balolara sirklere, birinci hoşluk ve ses yarışlarından televizyonun renkli olduğu periyotlara, cazın yükselişine Osmanlı’dan günümüze cümbüş hayatı gözler önüne seriliyor.
Gökhan Akçura’yla Osmanlı’dan günümüze cümbüş hayatını sorguladığı kitabını konuştuk.
‘Ivır Zıvır Tarihi’ kitabınıza baktığımda yayım yılı 1993. Nereden baksanız 30 yıldır araştırmalar yapıyor, yazıyor ve yayımlatıyorsunuz. Maddi ve manevi bu kitapları yazma, yayınlatma ve bütçesel olarak zorluklarını daima merak etmiş biriyim. Siz araştırma kitaplarınızı yayınlatmayı nasıl başardınız?
Açıkçası, tahminen de o vakitler böyleydi, fazla bir uğraş göstermedim yayımlatmak için. Bilhassa ‘Ivır Zıvır Tarihi’ dizisini yayınlayan Om Yayınları ile sanırım 8 kitap çıkardık. Yaptığınız işe güvenirseniz ‘pazarlama yeteneği’nizin çok güçlü olması gerekmiyor. Sonraki yayıncılarım İthaki, Everest, Oğlak ile de pek uyumlu beraberliklerim oldu. Tahminen şu ortalar kitap yayınlatmak daha sıkıntı. Maliyetlerin yükselmesi, kitap okurlarının azalması üzere problemler giderek artıyor. Yayın dünyasına yeni girecekler için sanırım işler çok daha sıkıntı.
‘OSMANLI’NIN BATILILAŞMA DEVRİNDEKİ CÜMBÜŞ HAYATI BAKİR BİR KONU’
‘Yıldızların Altında: Cumhuriyet Periyodunda Türkiye’de Cümbüş Yaşamı’nın önsözünde de belirttiğiniz çok değerli bir şey var: Osmanlı İmparatorluğu periyodundan başlayarak klâsik cümbüşleri ve seyirlik sanatları inceleyen çok eser var. Cumhuriyet periyodu cümbüş kültür hayatı neden araştırılmamış? Bu kitaptan evvel sizce neden bu türlü bir kaynak yok?
Evet neden yok? Tahminen ‘eğlence’ kavramı hafif geliyor araştırmacılara. Ancak o vakit Osmanlı periyodunun cümbüş hayatı neden ele alınabilmiş? Bunlar yanıtı kolay sorular değil. Osmanlı’ya bakalım. Padişahların düğünlerinde düzenlenen şenlikler surnameler vasıtasıyla aktarılmış, yani ön kaynaklar var. Bunları ele alan birçok araştırma biliyoruz. Seyirlik sanatlarımızın tarihinin araştırılmış olmasını da Metin And’a borçluyuz en fazla. Fakat bakın, Osmanlı’nın Batılılaşma periyodundaki cümbüş hayatı epey bakir bir bahis. Emre Aracı dışında pek bir isim gelmiyor aklıma bu mevzuda araştırma yapan. Nedenlerini bilmek, bulmak kolay değil…
Araştırırken ve yazarken sizi bu kitapta en çok şaşırtan ne oldu?
Araştırmayı yaparken çok şey öğrendim. Örneğin 19. yüzyıl İstanbul’undan hiç sirk eksik olmamış, saray her vakit kollamış sirkleri. O periyotların bütün sihirbazları gelip şov yapmışlar burada. Bu bahisler çok daha geniş araştırmaları bekliyor hâlâ.
Bir de vakit zaman karşıma çıkan özel öyküler, niş mevzular benim için şaşırtan oldu. 2. Meşrutiyet yıllarında İstanbul’da açılan Catacloum isimli kabare sanırım birinci sefer detaylı ele alınıyor. Cazcı Gregor ise unutulup gitmiş ancak yaşadığı periyotta gece hayatını yönlendirmiş bir müzisyen. ‘Alaturka revüler’i ise daha evvel hiç duymamıştım, hâlâ Safiye Ayla’nın ‘Havayi Adalarında Bir Gece’ revüsünde hangi müzikleri söylediğini çok merak ediyorum.
Ama hepsinden öte, ‘şaşırtıcı’ kavramının sahiden uygun olduğu kısım ‘Petridis ve Reflector dergisi’. Petridis, emprezaryo Lehman’ın yeğeni, onun vefatından sonra yerine geçip birçok cümbüş yerini yönetiyor. Öte yandan 2. Dünya Savaşı’nın en civcivli devrinde İstanbul’da haftalık bir mecmua çıkarıyor: Reflector. Kuşe kağıda, fotoğraflı; yalnızca İngilizce, Almanca ve Fransızca lisanlarında. Avrupa’nın bütün cümbüş toplulukları, sanatkarları buraya ilan veriyorlar. Mecmua, İstanbul’un gece ömrü hakkında da bilgiler veriyor, ilanlar yayınlıyor. Bu mecmua sahiden çok şaşırtan oldu benim için.
‘İSTANBUL’UN MUHAKKAK BÖLGELERİNDE DANS GÜNLÜK İŞLERDENDİ’
“Cumhuriyet devrinde dans etmek neredeyse toplumsal bir sorumluluk haline geldi” diyorsunuz. Sizce dans neyi tabir ediyordu, neden öne çıktı?
Dans, kadın-erkek birlikte yapılan dans, İslami ülkelerde karşımıza çıkmaz pek. Batı yöntemi dans ise bu fikrin tam karşısında yer alan bir olgu. Avrupa’dan İstanbul’a 19. yüzyılda transfer edilmiş, bilhassa yabancılar ve levantenler tarafından icra edilmiş. Ancak daha sonraları İstanbul’un batılılaşan bölgelerinde de kendini göstermeye başlamış. Bilhassa işgal İstanbul’unda… Dans yarışları, dans dershaneleri birinci adımlarını atmışlar. Cumhuriyet ise daha bir çok Batılı öge üzere (balolar, alafranga müzik, operetler vb.) dansı da bağrına basmakta gecikmemiş. Batılıysak batılı üzere dans ederiz! Cumhuriyetin birinci yıllarında balolarda, çaylı danslarda, hatta konutta ve kırda dans etmek, İstanbul’un belirli bölgeleri için gündelik işlerdendi. Elbette herkes kolay adapte olmadı, bir kısım ise hiç olmadı!
‘Gramafon Yıldızları’ kısmında Denizkızı Eftalya ile Safiye Ayla yarışıyor. Atatürk ve Hafız Yaşar Safiye Hanım’a, başkaları Eftalya’ya oy veriyor. Hafız Yaşar’ın Safiye Ayla’nın üstünlüğünü açıklayarak ortalığı yatıştırma olayı ne tam olarak?
Atatürk’ün Safiye Ayla’yı kazandırmak istemesi, Cumhuriyet’in Türkçü yaklaşımıyla paralel. Hafız Yaşar bu durumu kavrayınca, çabucak ortalığı yatıştırıyor, oylar hooop yer değiştiriyor. Eftalya kızımız birinciliği Safiye Ayla’ya bırakıyor…
’50’Lİ YILLAR ‘KÜÇÜK AMERİKA’ OLMANIN EN KIYMETLİ FAZİLET OLDUĞU YILLAR’
Osmanlı periyodunda kadın-erkek başka, haremlik selamlık cümbüş var. Cumhuriyet periyodunda ise bayanlı erkekli dans partileri (arada boşlukların olduğu refah paylı) var, 1950’lerde ise striptiz. Hatta dünya standartlarına nazaran Türkiye’ye bu akımın geç girdiğini söylüyorsunuz. Rock’n roll geliyor, polis çiftleri dağıtıyor. Cümbüş anlayışımızdaki bu değişimin nedeni bir nevi yasaklamalara reaksiyon mi?
50’li yıllar ‘küçük Amerika’ olmanın en kıymetli fazilet olduğu yıllar. Bunu unutmamalı. Öncesinde cümbüş ömrü konusunda değerli bir yasaklamanın olduğunu sanmıyorum. 50’ler ve hele 60’lar tüm dünyada, bilhassa cinsellik konusunda büyük değişimlerin yaşandığı yıllar. Eh, biz de o büyük dünyanın küçük bir örneği olmayı aklımıza koyduğumuza nazaran, her çeşit yenilik kısa müddette ilgi alanımıza giriyor. Striptiz, rock’n roll, çıplaklık vb. Bunların topluma tesiri ve toplumun bunlara yanıtı farklı bir çalışmanın konusu.
Eğlenceyle kültür sanat hayatının siyasetten bağımsız düşünülmesi olanaksız. Siyaset ve sanat alakası hakkında ne düşünüyorsunuz? Devirler ortasında sanatın en geliştiği ve en tabanda olduğu periyotlar hangileri sizce ve bunu neye bağlıyorsunuz?
Cumhuriyet devrinde, çabucak her hükümetin iktidarında yasaklamalar, baskılar olmuş. Bunların en istikrarlısı, herkesin kararlı bir biçimde uyguladığı yasak, ‘komünizm’ konusunda. Onu hatırlatan, düşünen ve üreten her şey yok edilmeli! Bu ortak nokta. Öte yandan Cumhuriyet’in birinci yıllarında memleketimizi yüksek sanat seviyesinde tutmak için alaturka müziğin radyoda yasaklanması, toplum mühendisliğinin nerelere varabileceğinin göstergesi. Yeniden tek parti devrinde, cümbüş yerlerinin isimlerinin Türkleştirilmesi için gençliğin yollara dökülmesi de, sonraki yılların Tan Baskını, 6-7 Eylül üzere vahim olaylarının birinci adımı tahminen de. Çok partili devirde de gerek siyasi, gerekse ahlaki nedenler ileri sürülerek her vakit yasaklarla koyun koyuna yaşamışız. Ancak unutmayalım, benim kitabım sanat değil cümbüş ömrü ile ilgili. Bu nedenle bu bahisler kitabın biraz dışında kalıyor ister istemez.
‘ESKİ VAKİTLERİ YAZMAK DAHA KOLAY’
Kitabı okurken şu dikkatimi çekti; her devir olumlu ya da olumsuz bir şeyler yazılmış. Siz de bu yazılara o denli ulaşmışsınız. Şu an sanat dünyasıyla ilgili gazetelerde yazı yazan az insan var. Genelde yazılar internette, yorumlar kısıtlı. Bu devrin kültür sanat dünyası gelecekte yazılmak istense internet kaybolduğunda nasıl yazılacak?
Çok değerli bir meseleye işaret ettiniz. Geçenlerde Facebook’ta da yazdım: Araştırdığınız tarih yakınlaştıkça işler zorlaşıyor. Yakın devirlerin tarihini yazmak daha sıkıntı. Bir kez kimse son yıllarını toplamıyor. Tarih denince daima eski vakitleri hatırlıyoruz zira. Biz bunları yaşadık, bitti, gitti diye düşünülüyor. Efemeraları toplayan yok, birçok çöp olup atılmış. Gazete ve mecmuaları bulmak sıkıntı. İnternette yok, kütüphaneye gitmek lâzım. Gidince bir bakıyorsunuz, daha ciltlenmemiş, depoda deniyor size. Zati günümüzün basılı medyasından ne kadar manalı katkı bekleyebilirsiniz ki. Varsa yoksa internette… Onlar da uçucu. Ferdî arşivler bodrum katlarında, dijital gereçler bilgisayarlarda duruyor tahminen fakat nasıl ulaşılacak? Zati birçok çöpe atılmış, bilgisayardakiler silinmiş, yeni belgelere yer açmak için. Bu nedenle eski vakitleri yazmak daha kolay, yeni vakitler tarihi çok daha zahmetli. Bu nedenle enstitüler, arşivler yaşadıkları vakti da toplamalı, arşivine katmalı. Yoksa dediğiniz üzere her şey kaybolacak…
‘Eğlence gereksinimdir, bu muhtaçlığı organik, katkısız ve sağlıklı biçimde doyurmak gerekir’ diyorsunuz. Aklınızdaki cümbüş modeli nedir, biraz açar mısınız?
Eğlence, toplumun şuur seviyesinin düzeyiyle paralel giden bir olgu. Yani toplum olarak daha uzman, fikirli ve gelişkin olursanız, daha düzeyli bir cümbüş anlayışınız olur. Yok, eğitimsiz, kültürel açıdan geliştirilmemiş, düzeysiz cümbüş anlayışlarının tesirinde kalıyor iseniz, beğenileriniz de o denli olur. Bu nedenle toplum içinde farklı farklı cümbüş anlayışları ve beğenileri vardır. Toplum bir bütün olarak kültürel seviyesini arttırabilmişse, o toplumun ortak bir cümbüş anlayışı olabilir. Ancak bizim üzere bin çeşit olumlu-olumsuz, ancak birbirinden çok farklı tesirler altında kalan ve çok makus yönetilen bir toplumsanız, sonuç tam bir kakafonidir. Evvelce bizdeki çeşitliliği bir avantaj üzere görürdüm. Farklı müzikler, oyunlar, kültürler vb. birbirini etkileyecek ve nitekim bir sentez yaratacaklar sanırdım. Züğürdün tesellisi! Ayrılıklar öylesine arttı ki, hem sosyolojik açıdan hem sınıfsal açıdan o denli kutuplar halinde yaşıyoruz ki, birbirine düşman insanların yaşadığı bir toplum haline geldik. Evet cümbüş bir gereksinimdir amma velakin bu kurallar altında buyrun, sıkıysa eğlenin!
