Konya’daki hayvan barınağında bir köpeğin barınak çalışanları tarafından öldürülmesi sonrası, Türkiye’de hayvana şiddet konusu yine gündeme geldi.
Aslında sokak hayvanları uzun müddettir Türkiye gündeminde birinci sıralarda yer alıyor. Son olarak Bitlis’te bir çocuğun kuduz nedeniyle hayatını kaybetmesi, mevcut tartışmaları, köpeklerin toplatılması davetlerine kadar götürdü. Cumhurbaşkanı Erdoğan, bu davetlere “Çalışma yapıyoruz, gerekli talimatları verdik” diye cevap verdi.
Erdoğan’ın ‘soruna çözüm’ olarak sunduğu ve örnek gösterdiği Konya’daki barınakta, köpeklerin öldürüldüğünün ve makus muameleye maruz kaldığının ortaya çıkması, toplumda hayvanlara yönelik hassasiyeti de ortaya koydu.
Aslında bu şaşırtan değil. Bu toprakların sokak hayvanları ile bağı, göründüğünden daha derin ve esaslı bir tarihe sahip. Osmanlı Dönemi’nde İstanbul’u ziyaret eden seyyahların, diplomatların, muharrir ve çizerlerin anlatılarında kesinlikle sokak hayvanlarına yer verilir. İstanbul, neredeyse sokak hayvanları ile birlikte anılır. Amerikalı muharrir Mark Twain’in 1869 yılında yayınlanan ‘The Innocents Abroad’ isimli kitabında da bu durum kendine yer bulur. Twain, İstanbul’daki sokak köpeklerini tanım ederken “Hayatımda hiç bu kadar perişan, aç, üzgün hızlı ve kırık kalpli görünümlü yaratıklar görmedim” sözlerini kullanır. Twain, köpeklere berbat davrananlar olduğu kadar hürmet gösterenlerin de olduğunu hatta uyuyan bir köpeği rahatsız etmek yerine etrafından dolaşmayı tercih ettiklerini de ekler kelamlarına. Twain, halkın, padişahların köpeklerin sokaktan toplatılması teşebbüslerine olan yansısı de lisana getirir ve bu sayede sokaklara dönen hayvanlar için “Böylece köpekler, kentin barışçıl mülkiyetinde kalır” der.
Twain’in kitabının yayınlanmasından 41 yıl sonra İstanbul’da köpekler toplanarak Hayırsızada’da vefata terk edildi. Sokak hayvanlarına şiddetin giderek arttığı, toplatılma davetlerinin yetkili ağızlardan karşılık bulduğu bugünlerde hayvanlarla kurduğumuz bağı tekrar hatırlamanın, varlıklarını ‘hak’ temelli düşünmenin ve farklı tecrübelere kulak kabartmanın tam zamanı…
‘HAYIRSIZADA ASLINDA BİR TEHCİR PRATİĞİ’
Haber dizisinin birincisinde, Dr. Mine Yıldırım ile hayvana yönelik şiddetin toplumdaki karşılığını, tarihi geçmişini ve farklı şiddet pratiklerinin habercisi olup olmadığını konuştuk. Dr. Yıldırım, doktora tezini İstanbul köpekleri üzerine yazmış, beşerlerle hayvanların alakasını keder edinmiş bir akademisyen.
Şimdilerde Kadir Has Üniversitesi, Çekirdek Program, Konuk Öğretim Üyesi olan Dr. Yıldırım’ın doktora tezinin başlığı, “İhtimam ile şiddet ortasında: İstanbul’un Sokak Köpekleri.” Onunla Bitlis’te bir çocuğun kuduz teşhisi sonucu hayatını kaybetmesi, Konya’daki barınakta bir köpeğin katledilmesi haberleri ve köpeklerin sokaklardan toplatılması davetleri gölgesinde görüştük.
Hayvana yönelik şiddetin toplumda ne tıp kırılmalar yaratabileceğini konuştuk. Bunun için 100 yıl öncesine gitmemiz gerekti; İstanbul’un en uzak ve küçük adası olan Sivriada’nın, sonrasında ‘Hayırsızada’ olarak anılmasına sebep olan o vakaya…
Hayırsızada Vakası’ndan ne öğrendik ya da öğrenemedik?
Hayırsızada Olayı, 1910’daki büyük köpek toplamalarına ve 80 binden fazla köpeğin vefatına neden olan kitlesel sürgünlerine verilen isim. Bu olaydan sonra köpeklerin sürgünde öldüğü Sivriada, Hayırsızada ismini alıyor. Bu sürgünlerin İstanbul’a ‘hayır’ getirmediği düşünülüyor. Bu olaydan sonra yaşanan büyük İstanbul sarsıntısı ve yangınlar, toplum tarafından köpeklerin topluca vefatına bağlanıyor.
Sivriada küçücük ve kayalık bir ada. 80 bin ile 100 bin ortasında köpeği düşünün… Arşiv kayıtlarında, anlatılarda ya da seyyahların notlarında, köpek sürgünlerinden sonra adadan şu formda bahsedilir: Havlayan kaya. Adaya terk edilen köpeklerin seslerinin, birbirini yiyerek ölen köpeklerin kokusunun aylarca Bostancı, Fenerbahçe kıyılarında yankılandığını biliyoruz.
Hayırsızada Olayı, aslında baştan meyyit doğmuş bir teşebbüs. Birebir vakitte bu, bir sürecin sonu. Hasebiyle Hayırsızada’yı anlamak için biraz daha öncesine, mevzuyu bu noktaya getiren dinamiklere ve siyasi anlayışa bakmak lazım. Yerinden etme ve sürgünde öldürme siyasetini, beş sene sonra olacak Ermeni tehcirinin habercisi olarak okuruz biz. Aslında bu, bir tehcir pratiği. Tabi ki bu benzerlikleri çok dikkatli kurmak gerekiyor. Yeniden de hem bu kentin hem de Türkiye’nin tarihinde hayvanlara kitlesel olarak müdahale edilen birinci örneklerden biri.
Onun öncesinde sürgün olayları var. Lakin hem sayısal hem nitelik olarak Hayırsızada birinci büyük proje olduğu için çok değerli.
‘İSTANBUL’UN AVRUPAİ BİR KENT İMAJINA BÜRÜNMESİ İSTENDİ’
Konuyla ilgili okuduğum makalelerde ‘sahipli hayvan’ kavramı göremedim. Sahipli hayvan kavramı ile ne vakit tanışmaya başladık?
O periyot İstanbul’da sahipli hayvan sayısı çok az. Bu da çok değerli bir ayrıntı aslında. Çünkü sahipli ve sahipsiz hayvan ayrımı çok yeni bir ayrım. 1900’lü yılların başından itibaren üretilmiş bir ayrım. Hayırsızada öncesi köpek, İstanbul’un köpeği idi. Köpek yaşadığı yer ile anılan bir hayvan. Beşerle birlikte evcilleşen bir hayvan olarak köpek, yaşadığı yeri tanıyan ve sahiplenen bir hayvan. Köpeklerin kültür tarihimizde birinci olarak yaşadığı yer sokak, mesken değil. Konutta hayvan bakımı o devir yaygın değil.
O devir temel maksat, sokakta yaşayan köpekleri almak. 1909’da kurulan İttihat ve Terakki hükümetinin maksadı, İstanbul’dan Batılı, çağdaş bir kent imajı oluşturmak. Bu noktada Louis Pasteur’un yöneticiliğinde Paris’te Pasteur Enstitüsü’nün kurulmasından, kuduz aşısı çalışmalarından bahsetmek gerekiyor. 1855 yılında Louis Pasteur’ün kuduz aşısını geliştirip birinci kere uygulamaya başlamasının akabinde Paris’teki Pasteur Enstitüsü’ndeki araştırmalara katılmaları için İstanbul’dan da Sultan Abdülhamid tarafından üç öğrenci, bu enstitüye gönderildi. Bu enstitüyle kurulan ilgiler sayesinde, sırf iki sene sonra 1887 yılının ocak ayında kuduz aşısı Osmanlı’ ya getirildi ve Mekteb-i Tıbbıye-i Askeriye-i Şahane’ de (GATA) birinci kuduz aşısı üretildi. Ve İstanbul’un köpeklerinin aşılanma süreci, hastalık taşıyıcısı olarak görülüp tıbbi bir düzenlemeye tabi olmaları süreci böylelikle başlamış oldu. İstanbul’daki sokak köpeklerinin akıbetini değiştiren bir başka dinamik de kent imajının Avrupaileştirilmesi, sokakların ‘temiz’ kent imajına bürünmesi oldu. Bu, aslında Batı tarafından kurulan bir imaj. Avrupa’nın pek çok kentinde sokak hayvanları, 1850’li yıllardan 1900’lü yılların başına kadar sistematik operasyonlarla öldürülüyorlar. Bir kısmı sistematik operasyonlarla sokaklardan toplatılıyor, bir kısmı barınaklara hapsediliyor, bir kısmı bilimsel araştırmalarda denek hayvanı olarak kullanılıyor, bir kısmı o periyotta büyüyen parfüm, boya ve ilaç sanayilerinde hammadde olarak kullanılıyor, hatta bir kısmı 1870’lerdeki Fransa İç Savaşı sırasında kısa bir periyot için de olsa eti için öldürülüyor. Geri kalan kısmı ise, büyüyen kentli burjuva sınıfın yeni bir kültürel pratiği için meskenlere, evcil hayvan olarak hane içi iktisadına dahil ediliyorlar. Tüm bu süreçlerin sonucu olarak Avrupa kentleri köpeksizleşiyor. Avrupa kentlerinde bir köpeği lakin bir tasmanın ucunda sahibi ile birlikte görüyoruz. Bugün uygar Batı kentlerinde köpeği varlığı ya da yokluğu düşünüldüğünde, akıllara gelen en kuvvetli imaj bu. O vaktin çağdaşlaşma isteğinde hedeflenen bir manzara olarak görülüyor. İttihat Terakki hükümeti de bunu destekliyor. Köpeksizleşmeyi, gelenekten kopuşun bir işareti olarak görüyor. Zira köpek her vakit gelenekle, Osmanlı toplumsal tertibinin klâsik yapısıyla birlikte anılıyor.
‘KÖPEKLER İKTİDAR GÖZÜYLE ‘KONTROL DIŞI’ CANLILAR’
Kedi varlığı nasıl?
Kediler de var lakin daha az. Kedilere bakım da var fakat sokakta köpekler daha görünür. 1900 yılına geldiğimizde İstanbul nüfusu, yaklaşık 1 milyondu. Bu sırada köpek sayısı ise 130 bin. Bugün İstanbul’un nüfusunun neredeyse 20 milyon, köpek sayısının ise 140 bin olduğunu konuşuluyor. İnanılmaz bir köpek görünürlüğü var; esasen büyük canlılar, mahallede duran canlılar ve beşere yakınlar… Beşerle birlikte evcilleşmiş, kentli hayvanlar. Kamusal alanda dolaşan canlılar birebir vakitte.
Geçmiş devirde İstanbul’da her meskenin mutfağı yok. Birlikte yemek yeme alanları ve mutfaklar var. Köpekler oralarda dolaşıyor, pazar alanlarında yer alıyor, yani insanın olduğu yerlerde ömür alanı kuruyor.
Bundan vazgeçilip, bir Paris ya da Londra yaratma peşinde, güvenlik ögesinin da etrafında; köpeklerin ‘başıboş’ imajının olmadığı bir kent isteği oluyor. Hatta o devir sokaktan dilencilerin toplandığı biliniyor. İşsizler memleketlerine gönderiliyor. Hayırsızada’ya varan sürecin art planında bunlar var aslında. Köpekler de o periyot ‘başıboş, sahipsiz, kamusal alanda özgürce dolaşan canlılar’; hülasa iktidar gözüyle ‘kontrol dışı’ canlılar…
O devir İstanbul’u ziyaret eden Batılı şahısların gözünde İstanbul’un kirli, ilkel olarak kodlanması, hayvanların hastalık yayıcı, pis olarak nitelendirilmesi başlıyor. Kente ve hayvana addedilen bu sıfatlar, İstanbul’u ziyaret eden Batılı seçkinler tarafından üretiliyor. Bu neden kıymetli? Toplumsal olarak gelinen bir nokta değil. Toplumsal bağ bakımından, hayvanla kurulan münasebet gelenek ve kültürle iç içe. Ama o kültürün etrafını saran politik lisan, hayvanı o denli bir noktaya koymaya başlıyor ki, yavaş yavaş gündelik bağlantılar bozulmaya başlıyor.
‘HAYIRSIZADA HÜKÜMETİN VE KOLLUK KUVVETİNİN YÜZÜNE GÖZÜNE BULAŞTIRDIĞI BİR OLAY OLUYOR’
Nasıl bir bozulma yaratıyor bahsettiğiniz politik lisan?
Köpek ‘sorununa’ tahlil olması gayesiyle birkaç fikir üretiliyor. Onlardan bir tanesi, Avrupa’da gelişen tıbbi pratiklerde yapılan deneyler ve büyüyen yağ, deri, ilaç, parfüm, boya sanayileri için ucuz hammadde olarak hayvana muhtaçlık duyulması… 1900’lü yıllara geldiğimizde, pek çok Batı kenti sokaktaki köpek varlığını neredeyse büsbütün yok etmişti. Hasebiyle hayvan gereksinimini karşılamak için çeper ülkelerdeki hayvanları gözünü kestirmiş bir endüstriyel bir yönelimden kelam ediyoruz. İstanbul’un köpeklerini gaye alan birinci teşebbüs, köpekleri Fransa’daki parçalama atölyelerine satmak oldu. Bu fikir duyulunca, İstanbul’daki pek çok aydın, entelektüel, muharrir, gazeteciler ve birtakım din adamları önemli biçimde muhalefet etti. Kimi mahallelerde imamlar, esnaf bu duruma karşı çıkıyor; depolarında, dükkanlarında hayvanları sakladıklarını biliyoruz. Münasebetiyle bu proje, toplumsal karşı çıkış sonucu hiçbir vakit gerçekleştirilemedi.
Ancak bunlar, iktidar eliyle örgütlenen bir toplama, tecrit ve sürgün dalgası olduğunda, köpekleri müdafaaya yetmiyor. Pek çok kaynağa nazaran, cadı avını başlatan olay, Tophane’ye gemiyle gelen bir İngiliz diplomatın köpek tarafından ısırılması ile oluyor. Bununla fitilin ucu ateşlendi. 1910 yılının nisan ayında toplatılma buyruğu, bu olay üzerine veriliyor. Bütün kentte eş vakitli operasyonlar yapılıyor.
Mahallelerde beşerler karşı çıkıyor. Bu karşı çıkış sonucunda iş o denli bir noktaya geliyor ki, hayvan toplama işini kimse yapmak istemiyor. Kolluk kuvveti de para karşılığı Romanlara, eski mahkûmlara yaptırıyor bu işi. Elhasıl ‘pis işler’ bütün o dışlanmış kısımlara yaptırılıyor, hasebiyle reaksiyon de o kısma kanalize ediliyor. Birkaç ay sonra 80 bin köpek toplanıyor. Köpeklerin birinci toplu biçimde tutulduğu yer, Tophane’deki liman oluyor. O sırada hükümet de toplanan bu köpeklerle ne yapılacağına karar vermeye çalışıyor. Eş vakitli olarak birtakım hayvanseverler limanda kafeslerde tutulan köpeklerin kafesini açmaya çalışıyor, kolluk kuvveti ile çatışmalar yaşanıyor. Aslında olay, başta hükümet olmak üzere kolluk kuvvetinin yüzüne gözüne bulaştırdığı bir olaya dönüyor.
Hayırsızada’ya köpeklerin seyahati da biraz bu olaylar ışığında gerçekleşiyor. Birinci plan, adaya götürüp köpekleri orada beslemek oluyor. Bir grup sabah ve akşam su ve ekmek götürüyor lakin kısa bir müddet sonra baş edemiyorlar ve hayvanları vefata terk ediyorlar. Dehşetli ve bir acılı mevtle baş başa bırakılıyor köpekler. Köpeklerin sesleri ve leşlerinin kokuları aylarca boğazın kıyılarından duyuluyor.
Bu olay bizim için hayvanların tarihini düşünürken ve yazarken çok kıymetli. Lakin kentin ve hayvan varlığının yönetimini düşünürken başka bir ehemmiyeti daha var; Hayırsızada olayı gelenekten çok büyük bir kopuşu temsil ediyor. Hem neden olduğu şiddet hem de bozduğu bağlar açısından değerli.
Modern tarihin birinci büyük sürgün hareketlerinden biri. Sürgünde öldürme pratiğinin bir dışa vurumu. Ama tıpkı vakitte da dev bir fiyasko. Neden? Sırf iki sene sonra, sokak köpekleri yine ortaya çıkmaya başlıyor. Aslında kent hiçbir vakit büsbütün köpeksiz olmuyor. Köpeklerin toplanma operasyonu sırasında hayatta kalan köpeklerin yavruları, toplumsal müdafaa pratiğiyle yine kendilerine kentte yer buluyor. Bir yandan, âlâ ki bu türlü bir başarısızlık var ve biz bugün hala köpeklerle birlikte yaşıyoruz.
Bir yandan da köpekler üzerinde uygulanan öldürme pratiği bir teşebbüs, bilgi olarak bir yerlerde duruyor. Sonrasında da öldürme, bir belediyecilik pratiği olarak yerleşiyor.
‘HAYIRSIZADA VAKASI’NDAN BİZE HAYVANSEVERLİK MİRAS KALDI’
Cumhuriyet periyodunda köpekler yine emsal olaylara maruz kalıyor mu?
Sürgün ve tecritin yerini, köpekleri yerinde öldürme pratiği alıyor. Ateşli silahla vurma ya da zehirleme olarak gerçekleşiyor. Hayvanın vefatına tanıklığın, kentin ortasına geri döndüğü vakitler var. Hayırsızada’dan günümüze yaklaşık 110 yıllık bir mühlet boyunca hayvan varlığı ile baş etme yolunun, stratejisinin daima değiştiğini görüyoruz.
1990’ların sonunda barınak denen formlar ortaya çıkıyor. Aslında Türkiye’de yapıldığı biçimiyle birer tecrit yeri barınaklar. Hasta hayvanların tedavisinin yapıldığı değil, sağlıklı hayvanların da sıhhatsiz şartlara mahkum edildiği yerler.
İktidarların tüm müdahalelerine karşın hayvanlar sokaklarda var olmayı nasıl başardı?
Hayvan popülasyonunu sağlıklı bir formda tuttuğunuzda, denetimsiz büyümenin önüne geçersiniz. Hayvanları sağlıklı yaşatmanın yolu, kısırlaştırmak, aşılamak ve temel bakımlarını yapmaktır. Türkiye’de bunlar nizamlı bir biçimde yapılmıyor. O nedenle hayvanların sayısı bir artıp bir azalıyor. Hayvanları müdafaa siyasetimiz o kadar yarım yamalak ki, üstüne hayvanların hayatının kıymetsiz olduğu fikriyatı o kadar baskın ki, hayvanlar kendi haline bırakıldılar.
Hatta belediyeler için bir ekstra bütçe kapısı olmuş durumda. Bütün belediyeler, bununla ilgili ödenek alıyor ya da alması gerekiyor. Hayvanları Müdafaa Kanunu’nun çıktığı 2004 yılından 2020 yılına kadar belediyeler, Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan 1 milyon 775 bin aşı almış. Türkiye’deki kedi köpek nüfusu için bu aşılar son derece yetersiz. Ayrıyeten 1 milyon 455 bin kısırlaştırma için ödenek alınmış. Kelam konusu sayı kadar kısırlaştırma operasyonu yapıldığını düşünsek bile sayılar çok düşük. Ancak asıl alınan para, kulak küpesi ve çipleme, mama ve su kabı için. Fakat daha büyük kaynak, barınak imaline aktarılmış. Yani vatandaşların parasıyla hayvanların sağlıklı olması için uğraş harcamıyoruz, onlara barınak yapıyoruz ve kısırlaştırmıyoruz da… Siz hayvanların temel bakımlarını yapmayıp kısırlaştırmadığınızda hayvan nüfusunun ve sahip oldukları hastalıkların yayılmasının önüne geçemiyorsunuz.
Bir de bunların düzgün bir tarafı var; Hayırsızada Vakası’ndan ve sonraki olaylardan bize miras kalan bir hayvanseverlik var. Bu hayvanların yeri var bu toplumda; aklında, kalbinde ve kentin yapısında… Hayvanın, mahalle sakini olduğunu, onun da hakkı ve yeri olduğunu bilen, kabul eden, hayvana da yer açan bir gelenek, kültür var. Bu, hayvanlara yönelik çok büyük taarruzlara direnecek güçte değil, daha çok taban dalga formunda.
‘HAYVANA YÖNELİK ŞİDDET ÇOĞUNLUKLA DİĞERİNE ŞİDDET OLARAK DÖNÜYOR’
Resmi makamların kullandığı lisan, nasıl bir tesir yaratıyor?
23 Aralık 2021’de Cumhurbaşkanı Erdoğan, ‘başıboş’ olarak tanımladığı köpeklerin yerlerinin sokaklar değil, barınaklar olduğuna dair demeç verdi. Neredeyse bir yıl sonra bahisle ilgili talimatlar verildiğini söyledi. Zati bu müddet içinde resmi bir karar ya da kanun olmasa bile tek yasal mevzuat olan belediyelerin 5199 No’lu Hayvanları Müdafaa Kanunu aksini söylese de, hayvanların toplatıldığını gördük. Kanunun 6. Hususu hayvanın alındığı yere geri bırakılmasını söyler. Bunun bile dinlenmediğini, hayvanlara bakan insanların amaç gösterildiğini, bunun sonucu olarak şiddete uğradığını, öldürüldüğünü gördük.
Sosyal medyada hayvanseverlerin de şiddete uğradığına dair haberler, görüntüler görüyoruz. Toplumsal medyanın, hayvanları muhafazada tesiri var mı?
‘Başıboş köpek sorunu’, ‘Havrita’ üzere hesaplar, direkt hayvanları ve hayvanseverleri gaye alıyor. Bu hesaplar, daima köpürttüğü bir nefret lisanı kullanıyor. Hayvanla birlikte hayvana bakanın da amaç gösterildiği, aşağılandığı bir lisan bu… Hayvana bakan insan, toplumda her vakit biraz alay mevzusudur. ‘Kedici teyze’, ‘köpekçi amca’ gibi… Bilhassa son 20 yıldır o kadar havalı bir şey değil hayvan bakımı lakin birinci sefer öldürülebilir noktasına geldi. ‘İtperest’ üzere bir söz kullanılıyor. Daima ikilik ve zıtlık yaratan tabirler bunlar. Türkiye’deki o bitmeyen bilmeyen kutuplaştırma, düşmanlaştırma burada da kendini gösteriyor.
Hayvana yönelik şiddetin bayana, çocuğa ve toplumun farklı bölümlerine yöneleceğine dair bir argüman var. Şiddet, hayvandan bir diğerine ne kadar dönüyor?
Şiddet çalışmalarında bu durum, ‘şiddetin devamlılığı’ kavramıyla açıklanır. Sizin dediğiniz de bunu tanım eder. Hayvana yönelik şiddet öbür şiddet biçimlerinin habercisi midir? Bu, şiddet çalışmalarında her vakit sorulan bir sorudur. Hayvana yönelik şiddetin, bütün bu tartışmalarda çok özel bir yeri var. Bir manada evet, öbür şiddetlerin habercisidir. Hayvana yönelik şiddet eşittir şu biçimde şiddet manasına gelmiyor.
Kriminal psikopatolojide sıklıkla çalışılan bir husustur bu. Seri katiller üzerine yürütülen çalışmalarda da sıklıkla değinilir, tanınan kültürde de pek çok yansımasını görürüz. Örneğin; seri katillik mefhumunun ve ona yönelik tıbbi-siyasi ve polisiye telaffuzların ortaya çıkmasını ele alan Mindhunter dizisinde de işlenir bu mevzu. İnsan öldüren bireylerin büyük kısmının geçmişinde, hayvanlara yönelik şiddet olayları, bu olaylardan kaynaklanan sabıka kayıtları vardır.
Bununla ilgili yapılan araştırmalar var. Türkiye’de yok lakin yurt dışında birtakım araştırmalardan örnek vereyim. FBI’ın Davranışsal Tahlil Ünitesi’ndeki bilgilerden yola çıkarak 2004-2009 yılları ortasında hayvana şiddet ve istismar hatasından tutuklanan 150 yetişkin erkeğin şiddetle bağı incelenmiş. Buna nazaran, 150 kişinin yüzde 41’inin bir diğerine şiddet nedeniyle en az bir defa tutuklandığını, yüzde 18’inin tecavüz ya da çocuk tacizinden tutuklandığını ortaya koydu. Ayrıyeten, hayvanlara cinsel taciz ile beşere cinsel taarruz ortasında değerli bağlar bulundu.
Elbette bu, yalnızca hatalıların ya da katillerin hayvanlara şiddet uyguladığı manasına gelmez. Son derece ‘normal’ hayatlar yaşayıp hayvana şiddeti savunan insanları da görüyoruz ki, bunların hiçbiri seri katil değil.
‘NEYİ CEZASIZ BIRAKTIĞINIZ TOPLUMUN ‘NORMALLERİNİ’ ŞEKİLLENDİRİYOR’
Hayvana yönelik şiddet insan yönelmese de sıkıntı edinmeli miyiz?
Hayvanların kendini koruyacak sistemleri olmadığı için insanın barışına gereksinim duyar. Hayvanlar barış şartlarında, şiddetsizlik şartlarında yaşayabilirler. Hayvanlar, toplumdaki bütün kırılgan kümelerin en altında yaşıyor. Bakıma muhtaçlar ve insan tarafından örgütlenen şiddete karşı koyabilecek güçleri yok. Onları savunacak bir siyasi partileri, orduları, kendi kurdukları bir örgütlenmeleri de yok. Münasebetiyle hayvanı koruyacak olan insandır.
Türkiye’de şiddetin cezasız bırakılması üzere politik bir sorun var. Bu ikisi bir ortaya geldiğinde sonuçlar vahim oluyor. Hayvana tecavüz eden kişi 4 ile 6 ay ortasında ceza alıyor. Türkiye ceza sisteminde muhakkak bir yılın altındaki cezalar erteleniyor. Şiddetin faili olan kişinin cezası, para cezasına çevriliyor, tahrik indiriminden ve âlâ hal indiriminden yararlanıyor. Halk ortasındaki tabiri ile ‘yatarı olmayan’ bir ceza sistemi kuruluyor.
Bu, ‘köpeğe tecavüz eden çocuğa tecavüz eder’ demek değil. Tahminen normalleşmiyor, halk da o denli davranmıyor ya da tasvip etmiyor lakin bu, tecavüz hadiselerinin yaşandığı gerçeğini değiştirmiyor. Cinsel şiddet, çok vahim bir şiddet formu. Cins ayırt etmeksizin rastgele bir hayvana azap edebilmek, bedensel bütünlüğüne ziyan verebilmek çok önemli bir sorun. Hem hukuksal hem politik hem de toplumsal bir sorun.
Az evvel dikkat çektiğim hususlar ışığında düşünecek olursak hayvana yönelik şiddetin kendisi, öbür bir yere yönelmese, son kurbanı hayvan olsa bile son derece müthiş. Bunu, öteki bir şiddetin habercisi olarak değil, tek başına değerlendirdiğimizde bile şiddet bir gerçeklik olarak önümüzde duruyor. Zira hayvanın ziyan görebilmesi için kat edilmesi gereken çok fazla ihlal var. Şunu da net biçimde söyleyebiliriz: Hayvanın ziyan gördüğü yerde hiçbir çocuk, bayan, yaşlı yani hiç kimse inançta değil.
Hayvana yönelik şiddetin cezasız kalması, gündelik hayatın kesimi haline gelmesi, toplumun şiddetle kurduğu alakayı nasıl etkiliyor?
Cezasızlık, şiddeti tetikleyen ve teşvik eden bir fonksiyon görür. Neyi cezasız bıraktığınız, neyi kabahat değil de kabahat saydığınız, toplumun normallerine dair çok kuvvetli bir şekillendirici tesire sahip. Siz hayvana yönelik tecavüzü 300-500 liralık para cezası ile geçiştirirseniz, bu toplumda normalleşmeyebilir fakat toplum algısında artık ‘suç’ kapsamına girmez. Artık başta hayvana olmak üzere, bayana, çocuğa, isteği olmayan her canlıya karşı cinsel istismar cürüm kapsamında olmaz. O vakit bir toplum için cehennemin kapılarını açmış olursunuz.
Cezasızlık problemi son derece kritik bir politik problem. Cezasızlıkla, neyin istismar edileceğine, ziyan verileceğine, dışlanacağına, öldürüleceğine, hangi varlıkların hayatının makbul olduğuna, hangilerinin ıskartaya çıkartılacağına, sürgün edilebileceğine dair sinyaller verirsiniz.
‘HAYVANLARI MÜDAFAA KANUNU’NUN İSMİ HAYVAN HAKLARI KANUNU OLMALI’
Hayvanlar ‘doğal suçlu’ üzere kabul ediliyor. En son Konya’daki barınakta yaşanılanları ve barınak şartlarını da gördük. Hayvanseverler barınaklar için ‘cezaevi’ tabirini kullanıyor. Hayvanlar için kurulan bu ‘suçlu’ algısı nereden geliyor?
Modernleşmeyle ilgili bir şey. İnsanı, insan olmayandan ayırma uğraşının bir sonucu aslında. Ve en bariz gördüğümüz ötekileştirmelerden biri. İnsan olmayanı, güçlü olmayanı, o da her insan değil; Batılı, çağdaş, erkek, kapitalist, endüstrici, güçlü, sermaye sahibinin bütün kendi dışındaki dünyayı kullanabilme, sömürebilme tarihinden geliyor. Siz lakin hayvanı ‘ikincil, tali, ihmal edilebilir, sürgün edilebilir, öldürülebilir, kapatılabilir, üzerinde her türlü hayvan deneyi yapılabilir’ olarak kabul ettiğinizde araçsal bir bedel atfedersiniz. Fakat o vakit bu sistemi kurabilirsiniz. Siz hayvanın hayatına, beşere hizmet ettiği ölçüde bedel verdiğinizde, hayvan üzerinde deney yapabilir, onları barınaklara kapatabilirsiniz.
Bu ayrımı kurabilmeniz için de bu ayrımın dışında bıraktığınızı; hatalı, hastalıklı, tehlikeli, nizam bozucu, pis, kirli, abdest bozan, her türlü negatif bütün sıfatlara gereksinim duyarsınız. Fakat ona bunları atfettiğinizde sömürü ve kullanım ilgisini kurabilirsiniz.
Peki bunu kırmanın yolu, hayvanla eşit yaşamsal bir hak kurmak mıdır?
Hayvanlara yönelik şiddetle çaba etmenin, birbiriyle temaslı ve bana nazaran asla ayrılmaması gereken iki yolu var: Biri türel, bir oburu de toplumsal. Siz hayvanlara şirin, sempatik, tatlı ve çok şeker olduğu için değil, hürmet duyduğunuz için ömür hakkı tanıyacaksınız.
Bu şu demek; “Onu ihlal ettiğimde cezası var.” Cezaya tabi bir cürüm olacak, kabahat değil. TCK, kabahati nasıl tanımlar, biliyor musunuz? Kanunun karşılığında idari yaptırım uygulanmasını öngördüğü haksızlığa kabahat denir. Yani toplumsal tertibi tam olarak bozmayan fakat rahatsız eden, kolay huzursuzluklar yaratan, ziyanları minimal ihlallerdir. Örneğin 22.00’den sonra korna çalmak, komşularınızı rahatsız edebilecek saatlerde gürültü yapmak, bu kapsama girer. Hayvana yönelik tecavüz, cinsel şiddet ise Türkiye’de yakın bir tarihte kadar maalesef cürüm olarak sayılmıyor, kabahat olarak değerlendiriliyordu. Hayvanları Müdafaa Kanunu, geçen sene yine düzenlendiğinde, hayvanlara yönelik azap ve cinsel şiddet cürüm olarak kabul edildi, lakin ceza alt hududu belirlenmediği için ‘yatarı olmayan’ hatalar kapsamında kaldı. Yani ceza alt hududu olan 3 yıldan az cezalarla yargılandığı için, bugün Türkiye’de hayvanlara yönelik şiddet hataları idari para cezasına dönüştürülebiliyor, ertelenebiliyor, mahpus cezası olmaksızın indirimden faydalanabiliyor.
Hayvana yönelik şiddeti cürüm olarak kabul ettiğiniz bir toplumsal ve tüzel nizamda, ihlalleri engelleyebilesiniz. Biz şanslıyız, tarihimizde, köklerimizde hayvanla bir ortada ömür pratiği var; onların da toplumda yeri ve hakları olduğuna dair kadim kültürler ve pratikler var. Örneğin; ABD’de doktoramı yaparken insanlara, sokaktaki hayvanı anlatmak çok zordu zira yoklar. Konutta hayvan var, barınakta infaz sırasında olan hayvan var, ancak sokakta yok. Biz çok şanslıyız. Türkiye’deki bütün zorluklara karşın hayvanların sahip olduğumuz kültür ve dayanışma ağları ile korunabileceğini düşünüyorum.
Yasal çabadan asla vazgeçemeyiz. Hayvanları Muhafaza Kanunu’nun ismi bile ‘Hayvan Hakları Kanunu’ olması gerekiyor. İkincisi ise, müdafaa ilgilerini kuvvetlendirmemiz gerekiyor.
‘ŞİDDETİN DEVAM ETMESİNDEN BESLENEN BİR İKTİDAR VAR’
Bugün Türkiye’de iktidar, zati makul kimlik kümelerinin ömür hakkını kabul etmiyor. Şayet hayvanları kabul ederse bunları da etmek zorunda kalır mı? Bütün kaygı bu mu?
Böyle bir bağ kurabiliriz. Hayvanların hayat hakkına hürmette geldiğimiz nokta, en güzel bakımı vermek değil, öldürülmemesi… Hayvanların varlığı, birlikte yaşama dair de bir fikir. Bahsettiğiniz bütün bu o insan topluluklarının, kimlik yapılarının ve politik aidiyetlerin bir ortada durmasını, barış içinde yaşamasını sağlayabilecek, çok temel bir şey olduğunu düşünüyorum.
Ben şöyle düşünüyorum: Türkiye’de insanların haklarına saldırmak istiyorsanız evvel hayvanların haklarını alıyorsunuz. Ya da karşıtını düşünelim; bu yalnızca hayvan hakları savunuculuğu ya da hayvanseverlik değil. Hayvana yönelik merhamet hissini, adalet hissini çökerttiğinizde, bir iktidar bir topluma her şeyi yapar. Bunu bir kez yıktığınızda, hayli bir barajı yıkmış oluyorsunuz.
Hayvanın öldürülebilir, tecavüz edilebilir olduğunda ve bunun cezasız kaldığı bir toplumda, siz hakları, kimlikleri tanısanız ne olur? Oraya iki tane cemevi açsanız ne olur? Bütün toplumsal münasebetlerin tabanını dinamitlemiş oluyorsunuz. Ve dehşetli bir şiddet egemenliği bu. Şiddetten beslenen bir iktidar yapısı bu. Yalnızca hayvan değil ki… Neden Türkiye’de bayan cinayetleri durdurulmuyor? Yalnızca bayan düşmanı oldukları için mi? Hayır, o şiddetin devam etmesinden beslenen bir iktidar var. Neden hayvan cinayetleri durdurulmuyor? Bir tane yasa çıkmıyor. 20 yıldır uğraşılıyor, çıkan maddeyi düzeltmeye uğraşıyoruz. Ben hayatımı bu soruna adamış bir beşerim. 2004 yılında çıkan kanunda ceza alt sonunu getirmiyorlar, neden? Zira hayvanın öldürülebilir olması lazım bu şiddetin devam etmesi için.
Bir yandan da köpekler insan sıhhati ve hayatı için tehdit olarak görülüyor.
Niçin kuduz problemini konuşuyoruz? Konuşuyoruz zira lokal idareler hayvanları aşılamıyor. Kuduzu önlemenin tek bir yolu var: Kollayıcı aşı uygulaması. Bu, devletin vazifesi. Bu ne hayvanların kabahati ne de insanların ancak siz kaynak aktarmıyorsunuz. Böylelikle önemli bir halk ve hayvan sıhhati sorunu yaratıyorsunuz. Pekala hayvanlar neden hastalanıyor? Yalnızca köpekten mi geçiyor kuduz? Hayır. Köpek, yaban hayvanını ısırıyor. Neden yaban hayvanıyla köpekler bir ortada? Neden bu türlü bir yakınlık var? Ülkede çabucak hemen bütün mahallî idareler, kentte beşerle birlikte yaşaması gereken köpekleri toplayıp kentin dışına attığı için var. Hayvanla yaban hayvanı karşılaşıyor. Bunlar birbirleriyle temas ettiğinde önemli bir sorun oluşuyor.
‘BİZDE TAHLİL EN AZ MALİYETLİ YOL OLAN ‘ÖLDÜRME’ OLUYOR’
Yerel idarelerin mi tahlil olduğunu söylüyorsunuz?
Aynen o denli. Mahallî idareler neye para ayırmış: Çiplemeye. Çipleme nedir? Köpeklerin kulağına küpe takma süreci. Köpeklerin küpeleri bize ne anlatır: Bu hayvan kısırlaşmış, kuduz aşısı ve temel aşıları yapılmış.
Bugün İstanbul’da gebe fakat küpeli köpek görürüz; yani küpelenmiş ancak kısırlaştırılmamış. Neden? O, bir ihale sonucu çünkü… Kayıt dışı, şeffaf olmayan, hesap verilebilir olmayan bir iktisadın döndüğü bir alan, hayvan sıhhati.
Bir yerde 500 köpek yaşıyorsa 400’ünü öldürebilirsiniz. Kalan 100 köpeği kısırlaştırmadığınız sürece bir seneye kalmadan 500’den daha fazla köpek olur orada. Bunu anlamak için hayvansever olmaya gerek yok. Kolay bir siyasi idare mantığıdır bu. Bir yerdeki popülasyonu korumak için aşılama ve kısırlaştırma yaparsınız. Bizde o denli değil, bizde tahlil olarak uygulanan her vakit en düşük maliyetli olan yol, öldürmek oluyor. Hayvanları öldürmek için harcanan kamu kaynaklarının, tesislerin, emek ve vaktin hayvanları yaşatmaya, hatta çok da düzgün şartlarda yaşatmaya çok yeteceğini düşünüyorum. Kâfi ki, bakış açımızı ve adalet anlayışımızı onların da haklarını görüp tanıyacak biçimde değiştirebilelim.
