Tunan Gönen
Medeniyet Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. İdil Tunçer Kılavuz’un ‘Rus Milliyetçiliği’ isimli kitabı Doğan Kitap tarafından yayımlandı. Tuncer kitabında Rus kültüründe milliyetçiliğin izini sürerek, politik yansımalarıyla birlikte okura aktarıyor.
Doç. Dr. İdil Tunçer Kılavuz’la Rus Milliyetçiliği’nin tarihini ve bölgedeki politik tansiyonlarda bu fikrin tesirini konuştuk.
Rus milliyetçiliği üstüne bir kitap yazmaya nasıl karar verdiniz? Rusya’nın memleketler arası sistemdeki yeri ve gündemi de bunda tesirli oldu mu?
Rus milliyetçiliği uzun vakittir çalıştığım bir bahisti. 1990’larda Sovyetler Birliği dağılıp, Rusya birinci sefer bir ulus-devlet olarak ortaya çıkmışken, bu yeni periyodu, neler olup bittiğini anlamaya çalışarak başladı. Rus milliyetçiliğini, Rusya’nın güvenlik siyasetlerini çalıştım. Sonra eski Sovyet coğrafyasının farklı bölgeleri, bilhassa Orta Asya ve Kafkasya üzerine çalışmalar yaptım. Periyot devir Rusya’ya ve Rus milliyetçiliğine geri döndüm çalışmalarımda. Rusya’yı, Rus milliyetçiliğini takip etmeye devam ettim. Rus milliyetçiliğinin kökenleri, Sovyet periyodunda ateizmi savunan, milliyetçiliği reddedip yerine enternasyonalizmi koyan bir ülkede Rus milliyetçiliğinin gelişimi farklı bir bahisti.
Bugün de milliyetçilik Rusya’da çok kıymetli bir sorun. Sovyet periyoduna yönelik nostaljik hisler halk, milliyetçiler ve idare ortasında yaygın. Putin, Sovyetler Birliği’nin dağılmasını yüzyılın en büyük felaketi olarak değerlendirmişti. ‘Rus Dünyası’ kavramı, bu sonları geniş ve bilinmeyen tanımlanan Rus kimliği, Rusya Federasyonu hudutlarının dışına taşan, Rus lisanına, kültürüne dayanan bir kimlik ve milliyetçilik anlayışı var bugün Rusya’nın. Tekrar büyük güç olma isteği, eski Sovyet coğrafyasına hâkim olma, Avrasya coğrafyasına hakim olma. Rusya’da bugün milliyetçilik, bütün bu emellere, geçmişe hasrete, hayal kırıklıklarına hitap ediyor aslında. Memleketler arası tertipteki yeri ve gündemiyle de bu bakımdan çok temaslı bence.
İdil Tunçer Kılavuz
Rus milliyetçiliğinin kökenleri nelerdir? Fransız İhtilali sonrasında bütün dünyada milliyetçilik akımları yükselirken Rus milliyetçiliği nasıl bir yol izlemişti? Mevzuya siz nasıl bakıyorsunuz, özetler misiniz?
Rus kimliğinin ve milliyetçiliğin gelişimi, devletin büyümesiyle paralel biçimde, devletin güçlü tesiri altında oldu. 19. yüzyıldan itibaren devletin ve Rus ulusal seçkininin tesiri altında gelişti. 17. yüzyıl sonunda tahta çıkan I. Petro vaktinden itibaren Rusya’da devlet, ülkenin her yerinde idari gücünü artırmaya başlamıştı. I. Petro, Avrupa’daki milliyetçi fikirlerden de etkilenmişti. Oteçestvo, narod üzere, sırasıyla anavatan, millet manasına gelen sözler onun devrinde kullanılmaya başladı. Bu periyotta ayrıyeten seküler okullar açıldı, eğitim alanında kıymetli ilerlemeler yapıldı. Aristokrat kökenden gelmeyen çocukların da eğitim görebildiği bu okullarda Rus ulusal kimliğinin gelişmesine katkılar yapacak yeni bir kuşak yetişti. Batı’nın Rusya için istenmeyen, uygun olmayan bir model olarak konumlanması 18. yüzyıl sonlarında oldu. Batı rasyonalitesi kabul edilemez bulundu. Rus ruhu dedikleri şey, Batı rasyonalitesinin karşısına kondu. Spontane, öngörülemez, hislerin harekete geçirdiği bir Rusluk anlayışı geliştirildi. Medeniyet tarafından kirletilmemiş halkın en pak ruha sahip olduğu, köylülerin soylulardan daha Rus olarak kıymetlendirilmesi fikri bu devirde geliştirildi.
19. yüzyıldan itibaren de Rus milliyetçiliğinin birçok farklı yorumu ortaya çıktı. Dekabristlerin merkezi, bürokratik, devletçi yaklaşımı, Slavofillerin Batılılaşma zıddı, Hıristiyan devletine geri dönüş istekleri, doğu Hıristiyanlığını gerçek Hıristiyanlık olarak görmeleri… Gerçek özgürlüğün bireyin topluluk içinde çözülmesiyle gerçekleşeceğine olan inançları. Rus Ortodoks Kilisesi ve köylü komünlerinin bunun hayata geçmiş halleri olduğu kanısı Slavofillerin Rus milliyetçiliğini tanımlar. Daha sonra bunlar daha politikleşip Panslavizme yöneldiler. Rus kartalının kanatları altında kurulacak bir Slav federasyonu hayalleri vardı. Lakin anlayışları Slavların Ruslaştırılması, Ortodokslaştırılmasına yönelikti. Rusça tüm Slavların lisanı haline getirilmeliydi. Bir Ruslaştırma siyaseti öneriyorlardı. Aslında 19. yüzyılda ne milliyetçiler ne de Panslavistler tahtın dayanağına sahip değillerdi. Lakin III. Alexandr vaktinde Rus milliyetçiliği tahttan takviye almaya başlamıştır. Bundan sonra resmi siyasetin bir modülü olmuştur.
‘RUS KÖYLÜSÜ, RUS KÜLTÜRÜNÜN EN DÜZGÜN KIYMETLERİNİN BEDENE GELMİŞ HALİ OLARAK GÖRÜLÜR’
Rus milliyetçiliğinde köylülüğün ve köy edebiyatının kendine mahsus bir tesiri değeri de var değil mi? Bunu bizdeki köy edebiyatıyla karşılaştırmak mümkün mü, ne dersiniz?
Rus milliyetçiliğinde köylülüğün ve köy edebiyatının ehemmiyeti çok fazladır. Bunlar büsbütün çağdaşlaşma eleştirisi yapan bir gruptu. Köyün yok oluşu, tarihi, dini anıtların yıkılması, Rusya’nın tabiatının yok edilmesi, kentleşme eleştirisi, bunun ahlaki sonuçlarının, demografik sonuçlarının eleştirisi hususlarında yazdılar. Kiliselerin yok edilmesi, mezarlıkların yok olması, ırmakların kirletilmesinin eleştirildiği eserler verdiler. 1950’lerden itibaren başladı bu cins bir edebiyat. 1960’ların ortalarından itibaren de kıymetli bir edebiyat hareketine dönüştü. 1970’lerde de edebiyatın önder ekolüydü. Onlara nazaran köy ve köylü, Rus halkının en hoş kıymetlerinin, geleneklerinin taşıyıcısıydı. Köylü gelenekleri, müzikleri, lisanı, dansları övülür bu edebiyatçılar tarafından. Rus köylüsü, Rus kültürünün en düzgün kıymetlerinin bedene gelmiş hali olarak görülür. Köyün vefatı, adeta Rus kıymetlerinin ölümüydü onlara nazaran. Bu formda değerlendiriyorlardı. Ben Türk edebiyatı çalışan biri değilim fakat bir okur olarak bildiğim kadarıyla bizde köy ve köylüye bu derece ehemmiyet atfedilmez. Bu kadar yüceltilmez köy ve köylü. Yeniden de bu değerlendirmeyi mevzunun uzmanlarına bırakayım.
Rus milliyetçiliğinde seküler/dindar ayrımı var mı, varsa nasıl ortaya çıktı? Bunun değeri nedir?
Tarih boyunca din, yani Rus Ortodoksluğu, Rus milliyetçiliğinde her vakit merkezi bir yere sahip olmuştur. Dostoyevski’ye nazaran Rus olmak, Ortodoks olmak demekti. Sovyetler Birliği periyodunda de Rus milliyetçilerinin birden fazla birebir formda düşünüyorlardı. Tüm muhalif milliyetçilerin dünya görüşlerinde din, merkezi bir yere sahipti. Ortodoksluk Rus kültürünün ayrılmaz bir modülü olarak görüldü. Ulusal Bolşevikler denilen resmi milliyetçiler de denilebilecek rejime yakın, rejim içinde milliyetçiler ise dinle pek ilgili değillerdi. Fakat dini de reddetmediler, din tersi olmadılar. Ancak dindar da değillerdi. Birçok Patrik’ten, din adamından hürmetle bahsederlerdi lakin bu isimler devletin siyasal gücüne, askeri gücüne hizmet ettikleri ölçüde bunu yaparlardı.
Rus milliyetçiliğinde din ve milliyetçilik bir ortadadır. Resmi ideolojide Sovyet devrinde olağan ki Ortodoksluğun yerine ateizm gelmişti. Muhafazakar milliyetçilerle Ulusal Bolşevikler ortasında alışılmış Marksizm-Leninizme karşı alınan tutum konusunda fark vardı ancak birçok bahiste birbirlerine yakındılar. Soljenitsin üzere muhalif milliyetçilere nazaran hem Rus hem komünist olmak imkansızdı. Ancak her iki küme da birbirlerine sempati duyuyorlardı.
‘SOVYET REJİMİ, RUS MİLLİYETÇİLİĞİNİ HER VAKİT DENETİM ETMEYE ÇALIŞTI’
Sovyetler Birliği’nin Rus milliyetçiliğine karşı tavrı nasıl oldu?
Stalin periyoduna kadar Rus milliyetçiliğinin her tipi “Büyük Rus Şovenizmi” olarak isimlendirilerek bastırıldı. 1930ların ortalarına kadar bu türlü devam etti. Yaklaşan Dünya Savaşı tehdidi nedeniyle Stalin Rus milliyetçi hislerini harekete geçirmeyi amaçladı. Onun periyodunda Rus milliyetçiliği devlet ideolojisine entegre edildi. Ancak tekrar de Rus milliyetçiliğinin devletin ideolojisinden bağımsız, başka bir ideoloji olarak tabir edilmesine müsaade verilmedi. Sovyet rejimi, Rus milliyetçiliğini her vakit denetim etmeye çalıştı. Devlet tarafından belirlenen sonların dışına çıkmasına müsaade verilmedi.
Ruslar, Stalin devrinden başlayarak bütün milletlerin yol gösteren ve liderlik eden “büyük ağabeyi” olarak yüceltildiler. Kruşçev, milliyetçiliğe karşıydı, sempati göstermedi. Rus milliyetçiliğinin tekrar canlanması Brejnev devrinde başladı. Bu periyot, Rus milliyetçi topluluklar tarafından resmi olarak desteklendi. Rus milliyetçisi müellifler mükafatlar aldı. Natürel rejime sadık kalmak koşuluyla. Marksizm-Leninizmi en açıkça reddeden Rus milliyetçileri üzerinde baskı olmuştur. Soljenitsin üzere mesela. Kırsalcı muharrirler, sanatkarlar zorlukla karşılaşmadılar. Partide de Rus milliyetçisi fikirlere sahip kümeler vardı. Onlar da dayanak verdi bu müellif ve sanatkarlara. Gorbaçov da Rus milliyetçilerine ödünler verdi lakin onun reformlarıyla Rus milliyetçilerinin görüşleri uyuşmadı.
Rus milliyetçiliğinin Rus olmayan milletlere bakışı nasıldır? Bunun günümüzde hangi tesirlerinden kelam edebiliriz?
Rus milliyetçileri daha merkezi bir devlet; Rusların Sovyet devlet organlarındaki rolünün güçlendirilmesi, Rus olmayan cumhuriyetlerde ve bölgelerde daha fazla Rus denetimi olmasını destekliyorlardı. Ulusal Bolşevikler böyleydi. Rejime muhalif kimi milliyetçiler de böyleydi. Ruslar tarafından yönetilen üniter bir devlet taraftarıydılar. Bugün de eski SSCB toprakları üzerinde hakimiyet kurma isteği var. Daha 1971 yılında yayınlanan bir milliyetçi manifestoda şayet bir ayrılma kelam konusu olursa Rusya’nın şu bölgeleri elinde tutacağı belirtiliyordu: Yapay bir devlet olarak görülen Belarus, yüklü Rus nüfusa sahip Ukrayna’nın doğu bölgeleri, Moldova, Kazakistan, yarı Ruslaşmış olarak görülen Kırgızistan ve Gürcistan’ın kimi bölgeleri. Bu, bugün de büyük oranda böyledir.
Rus milliyetçilerinin büyük çoğunluğu Ukraynalıları, Belarusları ve Rusları Rus milletinin üç kolu olarak gören bir anlayışa sahip. Onlara nazaran Belarus, Ukrayna diye bir şey yok, bunlar da Rus, hepsi yapay olarak yaratılmış ülkeler… Ukraynalılar Küçük Rus, Belarus Beyaz Rus, Ruslar Büyük Ruslar. Burada da bu Ruslar ortasında bir hiyerarşi de mevcut. Büyük Ruslar bu hiyerarşinin en üstünde. Oburlarının koruyucusu, liderlik eden millet olarak görülüyor. Sovyet devrindeki “büyük ağabey” anlayışı devam ediyor yani şimdiki devirde de.
Sovyetlerin yıkılmasından sonra tesirli olmaya başlayan Rus Yeni Sağı nedir, siz bunu nasıl tanımlıyorsunuz?
Bu küme, 1990 yılından itibaren daha görünür olmaya başladı. Prokhanov, bizde de bilinen Dugin, Jirinovski üzere bireyler yer alıyordu bu kümenin öne çıkan isimleri ortasında. Otoriter bir idare, güçlü, merkezi devlet teşkilatı, güçlü güvenlik kuvvetleri taraftarıydılar. Bunlar Avrasyacılardı tıpkı vakitte. Rusya’nın Avrasya’daki misyonuna inanıyorlardı. Rusya’nın geleceği Doğu’daydı. Rusya, büyük bir güç olmalıydı, Batı aykırılığı da bu kümelerde güçlü doğal ki. Rusya’nın büyük bir güç olarak yine canlandırılmasına dair bir açıklama sunuyorlar. Buna nazaran Avrasya coğrafyasında Rusya’nın hakim olması gerekiyor. Rus medeniyeti hem Batı hem Doğu medeniyetlerine üstündür, benzersizdir diye düşünüyorlar. Onların inandığı Rusya, bugünkü Rusya Federasyonu’ndan daha geniştir. Hasebiyle bu Rus topraklarının bir ortaya getirilmesini savunuyorlar. Kırım’ın, Ukrayna’nın güneydoğusunun Ukrayna’ya ilişkin olmadığını, Rus toprağı olduğunu düşünüyorlar.
Bugün yaşanan savaşın da içinde olduğu bir dizi Rus siyasetini açıklıyor bu görüşler… Günümüzde Kafkaslar ve Doğu Avrupa’da yaşanan çatışmalarda Rus milliyetçiliğinin rolü nedir?
Ben başlangıçta devlet siyasetlerine tesirinin çok da fazla olmadığını, sonlu tesiri olduğunu düşünüyordum. Realist değerlendirmelerin daha fazla tesiri olduğunu düşünüyordum. Fakat Rus yöneticilerin, Putin’in de son periyotlarda yaptıkları açıklamalar, konuşmalar siyasetlerin Rusların bu bölgeleri ve kendilerini nasıl değerlendirdikleriyle, nasıl gördükleriyle çok alakalı olduğunu düşündürdü bana. Çarpıcı bir biçimde başlangıçta daha devletçi olan Putin’in milliyetçilik anlayışının giderek daha fazla benim ‘muhafazakar koalisyon’ dediğim Ulusal Bolşevikler, Avrasyacılar ve muhafazakar milliyetçilerin görüşlerine yaklaştığını görüyoruz birçok bakımdan. Putin’e nazaran de Ukrayna Rus tarihinin ve kültürünün bir modülüdür, Ukraynalılar, Belaruslar, Ruslar birebir ve birdir. Lenin aslında Rus olan toprakları Ukrayna’ya ve öbür cumhuriyetlere vermiştir. Putin, bunu büyük bir kusur olarak görüyor.
Yukarıda da söylediğimiz üzere bu anlayışa nazaran Ukrayna büsbütün Sovyet devrinde yaratılmıştır ve bu da Rusya’nın toprakları alınarak yapılmıştır. Rusya soyulmuştur, talan edilmiştir diyor Putin. Bunlar Rus milliyetçilerinin görüşleriyle tıpkı. Rusya yöneticileri bugün Rus ulusal kimliğini, Rusya’yı Rusya Federasyonu’ndan daha büyük bir coğrafyayla tanımlıyor. O nedenle bu görüşlerin siyasetlerde tesirli olduğunu söylemek yanlış olmaz.
