Semt pazarları halkın badirelerini görmek, siyasette nabız tutmak için ülkü yerlerden… Bizim orda küçük bir pazar var, alışveriş yapıyorum. Son günlerin “tehlikeli” eseri soğan alacağım. Sordum, pazarcıya:
– Soğan kaça?
– 27 lira abi
– Niçin 30 lira değil?
Güldü. Tanıyorum, muhabbetimiz var. Bir yandan da çiftçilik yapıyor. Tarım siyasetlerinden, gübre, mazot vs. fiyatlarındaki artıştan çok şikayetçi… Tarım eserlerindeki pahalılığın nedenini, “çiftçiyi küstürdüler, birçok mesleği bıraktı” diyerek açıklıyor.
Neyse, ben o denli deyince tezgahta bir şeyler seçen bir bayan da, pazarcı arkadaşa dönüp, “Soğan, soğan… Taktılar buna” diyor.
Anladım durumu… Yaş ilerledikçe, çenem de düştü. Konuşuyorum: “Boş ver soğanı 30 olmuş, 40 olmuş. TOGG’umuz var ya ona bak sen.”
Kadın da yanıt veriyor. Lakin pazarcıyla konuşuyor. “Geçici bu, yeni eser çıkmadı, sonra ucuzlayacak.”
Cevap veriyorum: “Bir de düzmece uçak gemisi yaptılar, soğandan kıymadan bize ne, onlara bakalım”
Kadın bu sefer bir şey demiyor. Soğanı seçtim, tarttırdım. “40 lira” dedi. Poşete baktım, 14 soğan var, hem de yeterli değil. Fotoğrafı aşağıda…
MESELE SOĞANIN FİYATI DEĞİL, ELİNE GEÇEN GELİR…
Mart ayı prestijiyle birtakım ülkelerden soğan fiyatları vereceğim. Türkiye için 1,02 dolar yazıyor. Dediğim üzere Mart ayı…
GELİRİNİ BESLENMEYE HARCARSAN, BUNUN İSMİ YAŞAMAK MI?
Mesela, soğanın kilosunun Almanya’da 1.28 dolar yahut İsviçre’de 2.18 dolar olması bizden değerli olduğu manasına gelmiyor. Zira kişi başı ulusal gelirleri yüksek. Bir Alman yıllık kişi başı geliriyle 37.8 ton soğan alabiliyor. İsrailli 25.7 ton, Yunan 20 ton, bir Türk ise Mart fiyatlarıyla 9.8 ton soğan alabiliyor.
Alım gücü ne kadar yüksek olursa, besine daha az bütçe harcanıyor. Fiyatlar yüksek bile olsa, gelirleri yüksek ise, bizde olduğu üzere aile bütçesinin neredeyse tamamını kiraya ve beslenmeye ayırmıyorlar.
Biz kira ve beslenmeye maaşları harcayıp bunu da yaşamak sanıyoruz. Beslenme dediğimiz de karbonhidrat yüklü… Onlar, gelirlerini tatile, dışarda yemeğe, gezmeye, kültüre harcayabiliyorlar.
DÜNYADA BESİN FİYATLARI VE ENFLASYON DÜŞÜYOR…
İşin farklı yanı dünyada besin fiyatları düşüyor. Son olarak dünyada buğday fiyatları 20 ayın en düşük düzeyine indi. Dünyanın en büyük üreticisi Rusya, 153.8 milyon tonla, 2022 yılı için rekor hasat açıkladı.
Tabii birebir vakitte Batı’da enflasyon da soğumaya başladı. ABD’de Şubat’ta yüzde 6 olan tüketici enflasyonu Mart’ta yüzde 5’e indi. 9 aydır arka arda düşüşle Mayıs 2021’den bu yana en düşük düzeye gelindi. Euro bölgesinde de Mart ayında Şubat 2022’den bu yana en düşük düzey olan yüzde 6.9’a indi. Fakat, Almanya’da enflasyon hala yüzde 7.4, İtalya’da 7.7…
KÜRESEL İKTİSATTA KARAMSAR TABLO DEVAM EDİYOR
Ancak dünya iktisadına ait beklentiler hiç de güzel değil. Geçen hafta IMF-Dünya Bankası Bahar Toplantıları yapıldı. Birinci uyarıyı IMF Lideri Kristalina Georgieva yaptı. Bahar toplantıları öncesinde yaptığı konuşmada, global büyüme görünümünün 30 yılın en zayıfı olduğu konusunda uyardı. Georgieva, dünya iktisadının önümüzdeki beş yıl içinde yıllık ortalama yüzde 3 civarında büyüyeceğini söyledi. Bu, 1990’dan bu yana en düşük orta vadeli büyüme kestirimi zira son yirmi yılın yıllık ortalaması yüzde 3.8.
Ardından hafta başında toplantıların başlamasıyla Dünya İktisadının Görünümü Raporu’nun Nisan versiyonu yayımlandı. Rapora nazaran, dünya iktisadı, COVID salgını öncesi büyüme oranlarına dönüşün yakınından bile geçmiyor ve hudutlu bir büyüme kelam konusu…
Raporda, “küresel iktisadın pandemiden ve Ukrayna savaşının tesirlerinden kademeli olarak toparlanmasının” başladığı, tedarik zincirindeki aksamaların çözüldüğü, besin ve güç piyasalarındaki yükselişin gerilediği ve enflasyon maksatlarına geri dönüşün başladığı belirtildi.
Ancak, bu optimist beklentilere karşın, IMF’nin büyüme iddiaları pek parlak değil. 2023 yılında dünya iktisadının yüzde 2.8 büyüyeceği öngörülüyor. 2021’de yüzde 6.3, 2022’de ise yüzde 3.4 büyüme olmuştu. Euro bölgesinde yüzde 0.8, ABD’de yüzde 1.6 büyüme bekleniyor. Geçen yıl ortalama yüzde 3.4 büyüyen büyük iktisatların sadece yüzde 1.3 büyümesi bekleniyor. Çin iktisadının yüzde 5.2, Türkiye’nin de yüzde 2.7 büyümesi bekleniyor.
Raporda ayrıyeten, ne oranda olursa olsun hudutlu büyümenin, büyük bir mali kriz ile süratle alt üst olabileceği tehdidinin daima gündemde olduğu vurgulandı.
GELELİM BÜYÜK SATRANÇTA ÇİN’İN YAPTIĞI HAMLELERE
Küresel ekonomiyi dev bir satranç maçı olarak düşünürseniz, Çin Devlet Lideri Xi Jinping, son vakitlerde çok değerli ataklar yapıyor. Attığı her adımda jeopolitik manada ve global iktisattaki pozisyonunu güçlendiriyor.
Çok süratli bir formda gelişmekte olan bir ülkeden güçlü ve tesirli bir global iktisada dönüşen Çin, şimdiye kadar tasarlanan en tezli altyapı projelerinden biri olan Jenerasyon ve Yol Girişimi’nden elde ettiği ivmeyle, yılların global güçleri Japonya, Almanya, Birleşik Krallık ve Hindistan’ın önüne geçti.
Çin hala ABD’den sonra dünyanın ikinci büyük iktisadı (ABD’nin GSYİH’sı 2023 iddiası 26.9, Çin’in ise 19.4 trilyon dolar. Satınalma gücü paritesine nazaran ise Çin, ABD’nin hayli önünde: 33 trilyon dolara karşılık 27 trilyon dolar.)
ÇİN, ABD’Yİ GEÇECEK Mİ YA DA BU ÇOK KIYMETLİ Mİ?
Çin’in ABD’yi ne vakit geçip dünyanın en büyük iktisadı olacağına ait varsayımlar hayli karışık. Evvelce 2035 yılı kestirimi yapılıyordu. Lakin, Çin iktisadının yavaşlaması ve yatırım iktisadından tüketim iktisadına yanlışsız kabuk değiştirmesiyle, “2050, 2075 ve hatta asla” biçiminde iddialar var.
Ama Avrupa ve Asya’nın büyüklerini geride bırakan Çin’in dünyanın bir numarasına kararlı bir biçimde gözünü diktiği malumumuz…
Evet, yeni bir dünya nizamına yanlışsız adımlar atılıyor, ABD egemenliğindeki dünya sistemi sarsılıyor. Fakat bir sonraki dünya tertibi hakkında hala net bir fikir yok.
Şurası bir gerçek; ABD öncülüğündeki dünya sisteminin temel direkleri olan; neoliberalizm, özgür piyasa iktisadı, yasal düzenlemesi olmayan finans ve globalleşme önemli biçimde sorgulanıyor. ABD ve Çin birbirlerinden giderek daha fazla ayrışıyor.
Çok kutuplu dünya arayışı doğal ki bu iki muhteşem güç ile hudutlu değil. Avrupa, ilişkisiz ülkeler, Hindistan ve Rusya da sahnede… Örneğin, Rusya Avrupa temasını hiçbir vakit reddetmedi, Putin, “Avrupa bizim düşmanımız değil” diyor.
Çin, gelişmekte olan ülkelere ve bilhassa Afrika’ya inanılmaz ölçüde yardım ve borç veriyor. Çin’in gelişmekte olan dünyaya bilhassa son iki yılda artan borç ölçüsü 500 milyar doları buldu. Gözlerinin üzerinde olduğu bir öteki kıta: Latin Amerika… Ve olağan İslam dünyası… Türkiye, İran, Suudi Arabistan, Suriye, Mısır ve ASEAN ile stratejik işbirlikleri var ve gelişiyor.
Dolayısıyla soru artık Çin’in global bir harika güç olup olamayacağı değil. Asıl soru, dünyanın en büyük ekonomik gücü olarak ABD’ye meydan okumasının ne kadar süreceği…
Attığı adımlar da daima bu tarafta… Evvel bir özet yapayım:
ÇİN, SON BİR AYDA NELER YAPTI?
20-22 Mart’ta Moskova’da Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin ile tarihi bir doruğa imza attı. Mart sonunda Malezya Başbakanı Enver İbrahim birinci resmi ziyaretini Çin’e yaptı. Xi, ülkeye 39 milyar dolarlık yatırım taahhüdünde bulundu. Akabinde Pekin’de Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’u ağırladı. Daha sonra Brezilya Devlet Lideri Lula da Silva, Pekin’e geldi.
Çin’e bir öteki ziyareti Tesla’nın işvereni Elon Musk yaptı. Hala 180 milyar dolar servetiyle dünyanın en güçlü ikinci bireyi olan Elon Musk, Tesla için Çin’de büyük ölçekli piller üretmek için yeni bir mega tesis kurma planlarıyla Pekin’deydi.
Küresel ilgilerde ve iktisatta son derece hareketli şu son bir ayı gözden geçirelim:
XI JINPING’İN MOSKOVA ZİYARETİ TARİHİ DEĞERDEYDİ: YENİ YALTA MI?
Mart’ın sonunda Çin Devlet Lideri Xi Jinping, Rusya’ya gitti. İkili ortasındaki birinci gayriresmi görüşme 4.5 saat sürdü.
İki başkan de ABD hakimiyetinin azaldığı “çok kutuplu bir dünya” için kıymetli adımlar attılar. Kimi uzmanlar, Xi Jinping’in Moskova’da Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin ile tepesini, Pax Americana’nın (Amerikan Barışı, 1945’ten bu yana Amerikan sisteminin egemenliği) sonu, “yeni bir Yalta” olarak kıymetlendirdi.
Bu ziyaret, Putin’in ağır yaptırımlarla karşı karşıya olduğu, Memleketler arası Ceza Mahkemesi’nin hakkında tutuklama buyruğu çıkardığı bir periyotta, Rusya’ya ve alışılmış önderine harikulade bir dayanak gösterisi oldu. Bilindiği üzere Xi, bir kezinde Putin’i en yeterli arkadaşı olarak nitelendirmişti.
İki harika güç, Amerikan hakimiyetine ve Batı liderliğindeki bir dünya nizamına karşı sıkı bir ittifak halinde olduklarını gösterdiler. Üç günlük ziyarette Ukrayna savaşı konusu, Xi’nin siyasi, diplomatik, ekonomik ve askeri bir ortak olarak Rusya ile katı dayanışma kararlılığı ile gölgelendi.
ENERJİ VE ‘ASKERİ-TEKNİK’ İŞBİRLİĞİNDEN AVRASYA BOYUNCA UZANAN TİCARET VE İKTİSAT KORİDORLARI
Resmi görüşme büsbütün iktisat yüklüydü: Güç ve “askeri-teknik” işbirliğinden Avrasya boyunca uzanan ticaret ve iktisat koridorlarında aktifliği artırmaya kadar birçok husus…
İki başkan, Tayvan’dan iklim değişikliğine ve Moğolistan ile bağlara kadar her şeyi kapsayan ve ekseriyetle ABD’yi daha uygun, daha adil bir dünyanın önündeki pürüz olarak tasvir eden dokuz unsurluk ortak bir bildiride dünyayla ilgili vizyonlarını ortaya koydular.
Rusya, Aralık 2019’da başlatılan ve Sibirya’dan Çin’in kuzeydoğusundaki Heilongjiang eyaletine uzanan 3 bin kilometrelik Sibirya’nın Gücü boru çizgisi aracılığıyla Türkmenistan ve Katar’ı geride bırakarak Çin’in doğal gaz tedarikçisi olarak esasen birinci sırada yer alıyor. Moğolistan üzerinden geçecek ikinci boru sınırı Sibirya’nın Gücü 2’ye ait müzakereler de bu ziyarette değerli ilerleme kaydetti.
Yüksek teknolojide de 165 milyar doları aşan 79 projede anlaşan iki harika güç (Çin, satın alma gücü paritesine (SAGP) nazaran dünyanın açık orta en büyük iktisadı ve en büyük ihracatçısı. Rusya da SAGP’ne nazaran Almanya’ya muadil ve dünyanın en büyük güç ihracatçısı, sayılı maden ve ham unsur üreticisi…) arasındaki işbirliği süratle artıyor. Sıvılaştırılmış doğal gazdan (LNG) uçak ve kadro tezgahı imaline, uzay araştırmalarından, ziraî endüstriye kadar birçok hususta mutabakat sağlandı.
LULA, BREZİLYA İKTİSADINI ÇİN YATIRIMLARI İLE CANLANDIRMANIN PEŞİNDE
Daha sonra, Latin Amerika’nın en büyük, dünyanın 10. büyük iktisadı Brezilya sahnede yerini aldı. Yılbaşında misyonu devralan Devlet Lideri Luiz Inácio Lula da Silva’nın işi güç. Dev iktisat sakinlikte, kendisi dört temel hususta ağırlaşacağını açıkladı:
1- Yoksullukla uğraş;
2- Zenginliği yine dağıtırken ekonomik kalkınma ile tekrar ilişki kurulacak;
3- Ülkeyi tekrar sanayileştirecek ve;
4- Etraf yağmasını durduracak.
Küresel olarak yüksek faiz oranlarının Brezilya’nın kalkınması için gerekli finansmanı çekmesini zorlaştırdığı bir devirde Lula, daha alımlı olan Çin’in potansiyel yatırımlarını ülkesine getirmek için Çin’i ziyaret etti.
Brezilya Devlet Lideri Lula , büyük bir resmi ve iş heyetiyle gittiği Pekin’de her şeyden evvel, iktisadı Covid salgını nedeniyle hırpalanan Brezilya’ya büyüme fırsatları sağlamayı hedefledi.
Brezilya’nın Çin’e yaptığı emtia ihracatı, 2008’den bu yana adeta patladı. Brezilya’nın büyük lityum rezervleri, pil ekonomisindeki dayanılmaz büyümenin tesiriyle, ülkenin Çin ile müspet ticaret istikrarının en değerli ögelerinden biri…
İhracatın ötesinde Çin, bilhassa güç dalında Brezilya’nın en büyük yatırımcılarından. Çin devlet elektrik şirketi State Grid, Brezilya’nın güç iletimine 3 milyar dolar ve petrol ve besin şirketi COFCO da Brezilya’nın tarım dalına 1.1 milyar dolardan fazla yatırım yaptılar.
Bu paralelde, Lula’nın ziyaretinde güç ve tarım yüklü işbirliği mutabakatlarına imzalar atıldı.
Lula’dan evvel Fransa Önderi Macron da Pekin’deydi. Çok değerli mutabakatlara imzalar atıldı: Airbus Çin’de ikinci bir montaj çizgisi kuracak, nükleer ve rüzgar gücü alanında işbirliği yapılacak. Deniz suyunu tuzdan arındırma tesisi kurulacak vs…
ÇİN, ORTADOĞU’DA NELER YAPIYOR?
Çin’in atılımları bunlarla bitmedi. Ortadoğu’da çok kıymetli diplomatik, ekonomik adımlar atıyor. Örneğin yılların ABD müttefiki Suudi Arabistan ile süratle yakınlaşıyor. Aralık ayında iki ülke ortasında 30 milyar dolarlık 34 yatırım muahedesi imzalanmıştı.
Bu defa, Pekin’in devreye girmesiyle, Suudi Arabistan ile İran yakınlaşırken, yılların ABD- Suudi Arabistan ittifakı gerginleşmeye, hatta çıkmaza girmeye başladı.
Çin’in arabuluculuğunda Suudi Arabistan ve İran diplomatik münasebetleri tekrar kurma kararı aldılar, iki ülkenin dışişleri bakanları Çin’de bir ortaya geldi. Suudi Arabistan-İran barışı, “ABD’ye meydan okuma ve Ortadoğu’da yeni bir düzen” olarak yorumlanıyor. Bunun akabinde ortalarında Türkiye’nin de yer aldığı bölge ülkeleri bir dizi atılımlar, görüşmeler, ziyaretler yaptılar. Örneğin Türkiye, Suriye ile yakınlaşıyor, Mısır Dışişleri Bakanı 11 yıl ortadan sonra birinci sefer Türkiye’yi ziyaret etti.
Ayrıca, Suudi Arabistan Yemen’de Husilerle uzlaştı, ateşkes sağlandı. Suudiler ayrıyeten, BAE ve Suriye ile ve İran, Irak ile yakınlaştı, diplomatik alakalar başladı. Uzatmayalım; bölgede inanılmaz bir diplomasi trafiği var. Eski düşmanlar görüşmeye başladı.
Çin, bu yıl İran ve Körfez ülkelerini Pekin’de bir ortaya getirmeyi planlıyor. Yani Çin bölgede ABD egemenliğini kırıyor ve aktifliğini güzelce artırıyor. Alışılmış Rusya da bölgede aktif…
DOLARIN EGEMENLİĞİNİ SARSMA YOLUNDA ATILAN ADIMLAR…
Ve tahminen de en kıymetlisi ulusal para ünitelerinde ve Asya ile Afrika ve Latin Amerika ortasında karşılıklı ticarette yeni bir yönelim olacak. Altın ve/veya emtialarla desteklenen yeni bir rezerv para ünitesi konusundaki karmaşık tartışmalar sürerken, Xi’nin Moskova ziyaretinde Putin, tercih edilen yeni ticaret para ünitesi olarak Çin Yuanı’nın rolünü onayladı. Rus önder, “Rusya ile Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkeleri ortasındaki ticarette ödemeler için Çin Yuanını kullanmaktan yanayız” dedi.
Şöyle diyebiliriz: Dünyanın en büyük ikinci iktisadı ile en büyük güç ihracatçısı faal olarak doların memleketler arası finans sistemi üzerindeki hakimiyetini kırmaya çalışıyor. Halihazırda, Çin ve Rusya artık değerli ölçüde artan ticaretlerinin üçte ikisini kendi para üniteleriyle gerçekleştiriyor.
Ayrıca; Çin, Suudi Arabistan’la petrol alımlarını Yuan cinsinden ödeyebileceğine dair bir mutabakat yaptı ve yaklaşık 50 yıldır birinci defa Suudiler petrol ödemesi olarak dolardan öteki rastgele bir bedeli kabul etti.
Batı’dan birinci adımı Fransa attı. Macron ziyaretiyle, Fransız şirketi Total Energies, Çin ile Yuan cinsinden LNG satın almak için bir mutabakat yaptı.
En büyük ticaret ortağı 150 milyar dolar ile Çin olan Brezilya da Yuanı benimsiyor. Lula’nın Pekin ziyaretinde, Çin ve Brezilya, ikili ticarette kendi para ünitelerini kullanacaklarını açıkladılar ve doları bir biçimde terk ettiler. Brezilya’nın, Pekin’in ABD yüklü SWIFT milletlerarası ödeme ve iletileşme sistemine alternatif olarak kurmaya çalıştığı memleketler arası bir ödeme sistemine imza atmasına da karar verildi.
Bu gelişmelerin hiçbiri şimdilik ABD Doları’nın tahtından indirileceği manasına gelmiyor fakat uzun vadeli bir süreçte hızlanmaya işaret ediyor. Merkez bankalarının döviz rezervlerindeki doların oranı 1999’da yüzde 72’den bugün yüzde 59’a düştü.
Doların, ticari süreçlerdeki pozisyonu zayıflarken, finansal piyasalardaki hakimiyetini sürdürüyor. Tüm döviz süreçlerinin yüzde 90’ını oluşturuyor ve menkul değer ihraçlarının yaklaşık üçte ikisi dolar cinsinden yapılıyor.
Çok uzattım, haftaya ABD’nin ve alışılmış ki doların egemenliğini daha detaylı sorgulayacağız.
