Işık hep Doğu’da kalsaydı!

Günümüzden yaklaşık 26 bin yıl evvel Son Buzul Doruğu ile birlikte havaların gitgide ısınması pendikescort.info mağara ve kaya sığınaklarında yaşayan insan topluluklarını dışarıya itmiş açık alanda yeni bir hayat biçiminin gelişmesine imkan tanıyan bir iklim değişikliği ortaya çıkmıştı Yakındoğu coğrafyasında Levant kıyı şeridi ve Mezopotamya pendikescort.biz bölgesi bu iklim değişikliği sürecini en olumlu formda geçirmiş ve yaklaşık 10 bin yıl boyunca açık alanda edindiği deneyimini nihayetinde Neolitik İhtilal olarak isimlendirilen tam yerleşik köyleri kurarak tamamlamıştı İnsanlığın kurtkoyescort.info en değerli ihtilali olarak kabul edilen yerleşik ömür adaptasyon sürecini aksine çevirmiş yüzbinlerce yıldır tabiata ahenk sağlamaya çalışan insanların artık doğayı kendi isteklerine nazaran şekillendirmelerine imkan vermişti

Taş kerpiç ve ahşap konut mimarisi kamusal yapı ve alanlar hiyerarşi kültüre alınmış bitki ve besi hayvanları tertipli ticaret maden kullanımı seramiğin icadı ve savunma yapıları bu birinci yerleşik toplulukların icat edip geliştirdikleri günümüz dünyasına giden yolun birinci ve en değerli köşe taşlarını oluşturuyordu Bakır bu periyotta kullanılan hammaddelerin içerisine katılmış ve kısa müddet sonra maden çağlarının başlamasına ön ayak olmuştu

Maden çağları globalleşme kavramının başladığı insanlığın en süratli gelişim gösterdiği tıpkı vakitte en karışık ve düşmanca süreçleri barındıran bunlarla birlikte sanat ve zanaat üretiminde çeşitliliğin estetiğin ve ihtişamın doruğa çıktığı vakit dilimleridir ve bunların hepsine konut sahipliğini Yakındoğu coğrafyası yapmıştır

‘YAZI ORTAYA ÇIKARKEN’

İlk olarak Bakır Çağ ında ömür tümüyle değişmiş şeften hükümdara köyden kente ritüelden dine besinden artı esere her şey yenilenmiş nihayetinde insanlığın ikinci değerli icadı yazı ortaya çıkarken yeni bir çağın kapısını aralamıştı

İşte bu yeni çağda yumuşak bir maden olan bakır gelişen dünyanın tüm isteklerini karşılamakta zorlanınca içine arsenik yahut kalay eklenerek sert ve hayli parlak Tunç Bronz elde edilmiştir Çağa ismini verecek metalürji alanındaki bu teknik gelişmeler gümüş ve altın üzere diğer madenlerin de işlenerek kap kacaktan silaha takıdan sanata birçok alanda kullanımının da önünü açacaktır

Tunç Çağ ının görkemli imparatorluğu Hititler in demir karbon karışımı olan çeliği icat etmeleri ve demir cevherini arıtmalarıyla dövme demiri elde etmeleri MÖ 2 binin ikinci yarısında demirin Yakındoğu nun en pahalı madenleri ortasında yer almasını sağlamıştır Tabiatta bol ölçüde bulunan tunca nazaran yapısı daha sert fakat işlenmesi daha kolay ve daha az maliyetle üretilen demir bu üstün özellikleriyle alet ve silah üretiminde giderek tuncun yerini alacak ve maden çağlarının sonuncusuna ismini verecektir

Doğu dan batıya ilerleyen madencilik faaliyetlerinin Mezopotamya mitlerinde aldığı yerin de en az madenin kendisi kadar değerli olduğunu biliyor musunuz Dedik ya Işık Doğu dan Yükselir diye Mezopotamyalıların bu değerli gelişmeye bu zenginliğe biçtiği rol gerçek bir kültür göstergesi olarak tarihte yerini almıştır

ATEŞİN VE DEMİRİN TANRISI

Sümer Mitolojisi nde ateş ışık fırın kireç ve demir madenlerinin hamisi kabul edilen Gibil ateşin ve demirhanelerin ilahı olarak metalürji bilgeliğine sahip olduğuna inanılan ve tıpkı vakitte Ea Marduk ve Šamaš üzere ilahlarla birlikte sıkça arınma ritüellerine çağrılan kıymetli bir karakterdir Bunlar elbette ateşin koruyucusu olan demirci bir rabden beklenen özelliklerdir lakin allahın asıl değeri onu niteleyen öteki sıfatlarda saklıdır

Babil mitlerinde ismi Girru ya dönüşen Gibil silahların sertliğinin koruyucusu sınırsız bilgeliğe sahip ve rablerin tümünün kavrayamayacağı kadar geniş zihinlidir Ateşin yanında adalet ve muhakeme ilahıdır İlahların yanlışsız ile yanlışı ayırt etme onların ortasındaki farkı ortaya koyma yetisini Gibil e verdiği düşünülmektedir Bunlarla birlikte rabler panteonunda insanların kendi ortalarında koymuş oldukları ve uyguladıkları kararları tanrılar adına araştırmak da Gibil in misyonudur İşte Mezopotamyalılar açıkça insanın hayatını kolaylaştıran aletlerin takıların süslerin tüm hoşlukların imalinde gerekli olan ve insanı zenginleştiren madenlerin değerini ve ateşin hünerini muhakeme yeteneği kanun ve adalet ile eş tutmuşlar birini yönetene oburunu de rahatlıkla emanet etmişlerdir Yerin altından bu değerleri çıkartanlar bu emeğin sahipleri o kadar meziyetli olmalılardı ki geniş zihinleri ile yerin üstündeki kuralları tertibi ve adaleti korumalıydılar Artık üzülerek eklemem lazım sanırım madenci emeği bir daha hiç bu kadar paha görmeyecek

Sümer Rabbi olarak ortaya çıkan ve Mezopotamya da Seleukos periyoduna kadar binlerce yıl boyunca ibadet edilen bu kudretli ilahın yıkıcı ateş potansiyeli nedeniyle çok korkulan bir karakter olduğunu ve başta tarlaların yakılması üzere cezalandırıcı hikayelerde ve gerektiğinde önüne çıkan her şeyi hatta ırmakları bile kavurmaya başladığı ürkütücü mitlerde başrolü oynadığı unutulmamalıdır

Nehirleri kavurmak derken demirci madenci ilahların en tanınan olanına tam da bir ırmağı kavururken merhaba diyelim ister misiniz O halde buyurun Troya savaşına

Skamendros yani bizim Çanakkalelilerin Karamenderes ırmağı Olymposluların da Ksanthos dediği ırmak biraz öfkeli Akhalar ordugahını kıyılarına kurmuş hemşerisi Troyalıları öldürüp duruyor hele içlerinde bir meczup oğlan var Akhilleus aldığı canlara doymak bilmiyor Bu da yetmezmiş üzere Skamendros ne vakit taşıp savaşı durdurmaya yeltense rablerden biri işine karışıyor En son öfkeden dalgalanıp köpürmeye başladığında bu sefer sinsi Hera indi yeryüzüne indi inmesine fakat bizim ırmağın gözü dönmüş artık tanımıyor kimseyi İşte bir dalga bir dalga daha anafor üstüne anafor niyetli bu sefer suladığı verimli topraklarda can alan düşmanların hepsini yutacak İster âdemoğlu olsun ister Olymposlu

Bir çığlık attı Hera ödü kopmuştu
alıp götürecek diye onu derin anaforlu ırmak
O saat seslendi Hephaistos a sevgili oğluna
Kalk topal oğlum benim kalk
sana denk bir düşman sayarım anaforlu Ksanthos u
hadi yetiş imdada bir kocaman alev ışıldat
Git Ksanthos un kıyılarında ağaçları yak
Ksanthos u da ver ateşe

Böyle dedi Hephaistos da şaşılacak bir ateş hazırladı

Hiçbir ırmak hele de bizim Karamenderes korkar mı yahu ateşten Korkar ya o ateş yeraltı madenlerinin alevinden geliyorsa o denli bir korkar ki ağzından kendini yüzlerce yıl utandıracak cümleler çarçabuk çıkar

tekmil ova o denli kurudu ateş yaktı ölüleri
sonra da ışıldayan alevini çevirdi ırmağa gerçek
Gürgenler söğütler demirhindiler yanıyor
ırmağın hoş suları boyunca uzanan
nilüferler kamışlar mazılar yanıyordu
Yılanbalıklarıyla öbür balıklar düşüncedeydiler
anaforların güzelim su akıntılarının içinde
atıldılar bir o yana bir bu yana
dayanamadılar çok hünerli Hephaistos un nefesine
Kabarcıklar fışkırıyordu hoş sularından
büyük bir ateşte nasıl kaynarsa bir kazan
işte Ksanthos un hoş suları da ateşin altında
yalım yalım o denli yanıyor kaynıyordu
Ksanthos akamaz olmuş durmuştu
Gücü yanan ırmak konuştu lisanlar döktü
Seninle Hephaistos uzunluk ölçüşecek ilah yok
savaşamam senin yalım yalım ateşinle
Homeros İliada

İşte büyük ozan Homeros un madenlerin demirci yaradanına biçtiği rol dinlemesi ne hoş düşünmesi ne ürkütücü Sadece bu hikaye kalsaydı Helen kültüründen günümüze Sümer söylencelerinden bu yana ateşin korkutuculuğunun hiç değişmediğini söyleyebilirdik Hatta Etna yanardağının patlaması ile ortaya çıkan o vahim ateş gücünden ismini alan Roma mitlerinin madenci yaradanı Vulcanos a kadar tıpkı kıssayı çağlar uzunluğu sürdürebilirdik Fakat Helenlerin ünlü ozanları kelamı bir alıyor bir başkasına bırakıyor ve anlatmaya devam ediyorlar Hephaistos un hünerlerini bir de başına gelenler ile başından geçenleri

HEPHAİSTOS UN HÜNERLİ ELLERİ

Hephaistos yeraltının madenlerini çıkarmakla kalmaz bir de güzelce işler Olympos ilahlarının tunçtan ve altından sarayları ademoğlunun kuşaktan nesile aktardığı yönetici asaları Apollon un kalkanı Akhilleus un zırhı ve silahları üzere Helen söylencelerinde geçen onlarca değerli sanat ve zanaat yapıtı daima onun elinden çıkmıştır Hatta hem Homeros hem de kimi geç muharrirler kendisine madencilik ve demircilikte yardım eden metalden yapılma bayan robotlar ile ilahların şölenlerinde kendi kendine hareket eden altın tekerlekli ve üç ayaklı masaları icat ettiğinden bile bahsederler İlahın elleri hünerli demek pek hoş Lakin biz bırakalım bu parlak metaller ile bilimkurgu icatları evvel allahın içine içinde yanan ateşe bir bakalım sonra da dışına başkalarının ona nasıl baktığına göz atalım

Homeros İlyada da pek çok hoş kelam söylemiş yüzlerce övgüye yer vermiştir Fakat tahminen de bu dizelerin en hoşlarını Hephaistos un Akhilleus için yaptığı kalkana çizdiği fotoğraflarda yer alanları anlatırken lisana getirmiştir Ozan kendi içindekileri mi demirci yaradanın içindekileri mi kelama döktü bilinmez Ancak işte size bir yanda barış başka yanda savaş

Sonra da hiçbir mızrağın delemeyeceği kat kat çelikten bir kalkan dövdü Onun üstüne de ressamlara bile parmak ısırtacak renk renk desenler fotoğraflar işlemeye başladı Kalkanın sol köşesine de iki hoş kentteki insanların hayatlarını betimleyen sahneler resimleyip dövdü

Bu kentlerden biri şen şakrak düğünler şölenler içindeydi Çıra ışığında konutlarından alınıp ağır ağır gezdirilen gelinler vardı sokaklarda

Gitar flüt sesleri eşliğinde hasret yüklü kavuşma türküleri geliyordu dört bir yandan Delikanlılar el ele tutuşmuş ayaklarını yerlere vura vura oyunlar oynuyor halaylar çekiyorlardı Ve meydanın az ötesindeki genç kızlar da süzgün bakışlı gözleriyle onları izliyor ve ellerini bir ahenk içinde birbirine vura vura şaklatıyorlardı

Ama ikinci kentin surları önünde birbirine hasım iki ordu pusuya yatmış öylece bekliyordu Erlerin silahları pırıl pırıl yanıyordu dolunayın altında

Bu iki hasım ordu ya kentin varını ağırı ikiye bölüp barışacaklar ya da içindeki suçsuz çocuklarla analarla yaşlılarla birlikte baştan sona yıkıp yakacaklardı

En büyük hünerlerini silahlarda gösteren Hephaistos un aslında içinden barış türküleri söylediğini görmek beni şaşırtmıyor İlahların ortasında emeği ile bir şeyler üretebilen tek karakterin barıştan yana olması uygar dünyanın diyalektik bizlerin de eşyanın tabiatı gereği dediği şey Üretenler her vakit savaşın gerçek yüzünü görmekte üretmeyenlerden daha başarılıdır

NEDEN TOPAL İLAH

Peki bu hünerli yaradanımıza öbürleri nasıl bakıyorlardı Asya kıtasında yer alan çabucak her eski kültüre ilişkin söylencelerde hatta Mısır mitlerinde bile fizikî bir pürüzün kelam konusu olması enderdir Beşerler ortasında geçen az sayıdaki hikayede fizikî bir mani tam manasıyla bir pürüz olarak karşımıza çıkar Mesela veliaht savaşta bir kolunu kaybederse mahzurundan ötürü tahttan düşer Ancak o şayet dürüst ahlaklı yaradanlara iman eden yani doğru kişi ise tahtı kaptırdığı rakibi de cimri maharetsiz ve imansız yani kötü kişi olursa olay tanrısal yahut büyüsel bir formda mahzurun güzelleştirilip yok edilmesiyle sonuçlanır Yani pürüzün gerçek manada ortadan kalkması lazımdır İş ilahlar dünyasına gelince ismi üstünde ilah ve tanrıçalar kendilerinden beklendiği üzere kusursuz varlıklardır Rastgele bir mahzurları olmaz olamaz Bu bahisteki ender örnekler de birebir insanların hikayelerindeki üzere pürüzün tılsım büyü tanrısal güç yoluyla ortadan kaldırılmasıyla sonuçlanır Mısır mitolojisindeki Horus un gözü söylencesi bu mevzuya en hoş örneklerden birisidir Artık bu bilgiler ışığında Hephaistos un topal bir ilah olması ne demek oluyor Helenler hayatın her alanında olması gerektiği üzere rablerin ortasında da engelli bireylerin olması gerektiğini savunan çağdaş uygar bir toplum muydu Üzgünüm sevgili okuyucu Değildi Başta Hephaistos un sadece çirkinliğinden ötürü Olympos tan aşağı atılması hikayeleri öbür yanda topallığından dolayı onunla daima dalga geçen ilahlar hatta karısı Aphrodite nin bile yalnızca bu yüzden onu nahoş bulup savaş yaradanı Ares ile birlikte olması Helen kültüründe fizikî mahzurun gülünç utanç verici ve zayıflık sayılan bir durum olduğunun göstergesidir İçinden çıkılmaz yalnızca kendisinin çözebileceği bir durum yaratsa bile ona hürmetle yaklaşılıp yeteneğini göstermesi istenmez sarhoş edilir gülünç durumlara sokulur sonra sorunu çözmesi sağlanırdı Düğün ve cenazelere hatta savaşlara bile tüm rabler eşleri yahut aileleri ile katılırken Hephaistos yalnız karısı Aphrodite ise aşığı Ares ile birlikte katılıyordu Dışlandığını daha uygun ne anlatabilir Pekala yalnızca dalga geçmek için mi bu tanrıyı içlerine aldılar derseniz görüldüğü üzere Hephaistos un yalnız yeteneğini sergilerken yahut işe yararken tahammül edilen bir karakter olarak pantheonda yer aldığı söylenebilir Metal ustası bu allahın sakatlığından ötürü sekerek yürüyüşünün Batı Afrika dan İskandinavya ya uzanan birçok bölgede ilkel çağlardaki demir ustalarının kaçarak düşman kabilelerine katılmalarını önlemek emeliyle taammüden sakat bırakılmalarına ne kadar benzediğini söylesem sanırım durumu daha net anlatmış olurum

Şimdi değerli madenlerin ve onlardan yola çıkarak oluşturulan söylencelerin ışığında günümüzde kendimize madencilerin öldüğü yakınlarının tekme yiyip mahkemelerde dava konusu olduğu Emile Zola nın Germinal romanında tanım ettiği üzere Batı nın Ahlaksızlığı hikayelerini örnek almayalım derim Bu toprakların Demirci Kawa sı var Bu toprakların her şeye karşın içinde ömrü savunan Hephaistos u var

Manisa hükümdarı Tantalos tıpkı vakitte rablerin sofrasında çeşnicibaşı olarak misyon yapıyordu Onların sofrasına gire çıka kendini ilahlarla eş tutmaya yemeklerinden yemeye konuştuklarını insanların ortasına taşımaya başlamıştı Gel vakit git vakit ilahları akılsız kendini de onlardan üstün görmeye başladı Bunlar dedi ben ne versem yerler önlerine gelen yemeği anlayamazlar Kesti oğlu Pelops u pişirip yemek diye çıkardı rablerin önüne Olympos ta bir akşam yemeği tüm ilahlar orada yemek ortaya kondu Tantalos kapı gerisinden sofraya bakıp bıyık altından gülüyor Rahmet tanrıçası Demeter kızı Persephone yer altına gelin gitti diye çok üzgün etrafta olan bitenin farkında değil uzanıp aldığı etli bir kemik modülünü ağzında sıyırıyor Zeus bir anda her şeyi durduruyor Evvel Tantalos u sonsuz cezasını çekmek için dünyaya gönderip gerisinden sofradaki parçalanıp pişirilmiş Pelops u tekrar birleştiriyor Hayat nefesini üfleyip canlandıracak delikanlıyı ancak malum bir modülü eksik Lakin Madenci ilah Hephaistos eksik olan köprücük kemiğini bir fildişini işleyerek tamamlayınca Pelops tekrar hayata dönüyor Hayat uzunluğu omuzunda bir ışıltıyla yaşayacak bundan sonra

Ölüm lambayı üflüyor olsa da madenci yaşatandır

Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı Öğretim Görevlisi