Mustafa Çağlar Atmaca: Robotlarla ‘teknolojik cennete’ erişmeyeceğiz

Bilim insanları Shah ve Major ın Ataköy Rus Escort kitabının argümanlarını ve bunun özgürleştirme me potansiyelini Textum Mecmuası editörlerinden siyaset bilimi araştırmacısı Mustafa Çağlar Atmaca ile konuştuk

Kitabı konuşmaya nereden başlamalıyız Kitaba dair izlenimleriniz neler

Kitaba dair temel bir ıstıraptan bahsederek başlayabiliriz Günümüzde insanların teknolojiye yaklaşımlarının taşıdığı temel bir düşünceyi kitabın muharrirleri da taşıyor Bu da teknolojiyi fetiş bir obje olarak düşünmek Mevzuyu anlamak için Homo Sapiens haline gelişimize kadar gidebiliriz Burada kastım insan kendisini kendisiyle birlikte etrafını değiştirip dönüştürürken hep alet kullanıyordu Örneğin Afrika daki yeni bir fosil buluntusuna nazaran homininiler başparmağının kavrama yetisinden evvel alet kullanma yetisine sahiptiler Yani teknoloji hiçbir vakit beşere dışsal insanın hayatına müdahale eden bir öge olarak bulunmuyordu Teknoloji bu manasıyla insan olmanın neredeyse karakteristik özelliklerinden bir tanesi

Spinoza nın tabiriyle insanı krallık içinde krallık üzere gören insan merkezli antroposentrik bir bakış açısının bir cins krizi ve kusuru bu Müelliflerin bu kusuru paylaştığını görüyorum Teknolojiyi robotları ve robotların gelişimini insan bağlantılarına dışsal insanların kendilerini buna hazırlaması gereken bir şey üzere kavrayan niyet kitabın en temel dertlerinden biri Yakın vakitte kaybettiğimiz Fransız düşünür Bruno Latour un tabiat hakkında söylediği şeyi kabaca teknoloji için söyleyecek olursam biz teknoloji üretmiyoruz biz kendini üreten teknolojiyiz Teknolojiyle kurduğumuz münasebet bu içkinliği sağlamalı

Kullandığınız içkinleşme tabirini açabilir misiniz İçkinleştirme anlatısı yok mu kitapta pekala

Bizi yabancılaştıran aletler de bize içkin O manasıyla içkin değil demeyeceğim Lakin bu içkinliğin alet kullanımının motivasyonu bize yabancı Örneğin fabrikadaki personel makine kullanıyor ve bir müddet sonra elleri o makinenin modülü çalışanın organı olmaya başlıyor Öbür organlar köreliyor Günümüz alet kullanımının kendisi olumsuz bir içkinlik taşıyor

ROBOT MEKANİK PERSONEL KÖLE EMEKÇİ DEMEK

Robotlar çok uzun vakittir hayatımızda ve tahminen robot olduğunun farkında bile olmadığımız robotlar var Kitaptaki bilgiye nazaran dünyada 1 7 milyon endüstriyel robot var Neden robotlara ihtiyaç duyulur

İnsanın bütün yaratıcılığını biraz sonra söyleyeceğim ekonomik ilgilere indirgiyor değilim Sanat yahut öteki zihinsel insan eserlerinin hepsinin gerisindeki temel motivasyonun kapitalizm ve üretim bağlantıları olduğunu söyleyecek değilim Lakin robot sözünün kökenine baktığımız vakit Çek muharrir Karel Çapek in Rossom un Üniversal Robotları tiyatro oyunundan türeyen bir kavram bu manasının mekanik emekçi köle işçi demek olduğunu görüyoruz Bunun ötesinde makinelerin çok çağdaş bir olgu olduğunu da söyleyemeyiz İlkel diyebileceğimiz robotlar da Da Vinci nin el Cezerî nin makineleri de evvelce beri vardı Zira bu insanın etrafındaki aletlerle kurduğu münasebetle başlayan bir süreç Robotlar yapay zekâ sanayi 4 0 vs teknolojinin 2020 lerde aldığı şimdiki biçimi olabilir en fazla

Ancak soruyu Marx a dönerek cevaplamak zorundayım Kabaca bu gelişmenin ardındaki temel motivasyonun izafi artık bedeli artırmak olduğunu düşünüyorum Bunu artırmanın araçlarından birisi olarak robotlar da bu sürecin bir kesimi Üretim sürecinde artık kıymet elde etmenin iki yolu var Birisi mutlak artı kıymet oburu rölâtif artık bedel Mutlak artık bedelde emekçilerin çalışma mühletini artırmak zorundasınız çalışanlar daha fazla çalışmalı Lakin bunu yapmanın bir hududu var Günün ve insan vücudunun hudutları Bir de izafî artık paha var çalışma saatleri sabit kalsa ve hatta kısalsa da personellerin çalışma süresindeki verimliliği artırmak Münasebetiyle robotların devreye girdiği yer esasen burası Söz itibariyle de mekanik emekçi köle emekçi denmesi bu türlü bir yere tekabül ediyor Teknolojinin gelişiminde beşere dair insanın yaratıcılık meziyetleri ve kapasitesi ile ilgili bir motivasyon da var ancak bu öge da üretim süreçlerinde artı değer yaratma motivasyonuyla işliyor Robotların günümüzde geldiği noktada insanı gerçekten işten işin angaryasında özgürleştirme potansiyeli varsa bile bu mevcut üretim alakaları bağlamında kaldığı ölçüde en fazla nispî artık bedeli artırmak üzere bir işe yarıyor

ROBOTLARIN GELMESİYLE ÇABUCAK BİR CENNETE ERİŞMEDİK ERİŞMEYECEĞİZ

Kitabın ismi ‘Robotları Beklerken Neler Olacak ‘ Biz ‘hangi robotları’ bekliyoruz

Bekleme sözcüğüne takılıyorum burada Bekleyen öznenin kim olduğu kıymetli Soru bu haliyle bütün bir insanlığı içine alıyor Ben mevcut üretim alakaları bağlamında tek büyük harfli bir İNSAN olduğunu düşünmüyorum Büyük harfli bir insan derken ne demeye çalışıyorum Şu an itibariyle teknolojinin üretim araçlarının geldiği noktada halihazırda bütün insanları işten özgürleştirecek bir maddi altyapıya sahibiz neredeyse Şu an itibariyle bütün fabrikalar robotlaştırılabilir Bence günümüzde insanı işin angaryasından özgürleştirme teknolojik kapasitesine zati sahibiz Sorun bunun neden hala gerçekleşmiyor oluşu Bu yeniden bizi bekleyen kim sorusuna götürüyor

Frank Herbert ın ‘Dune unda geçen bir kelam vardı İnsanlar bir vakit kendilerini özgürleştireceği umuduyla niyetlerini makinelere teslim ettiler fakat bu yalnızca makinesi olan öbür insanların onları köleleştirmesine yol açtı Robotların gelmesiyle çabucak bir cennete erişemeyeceğiz erişmedik Birileri robotların sahibi olmaya onları üretmeye devam edecek Elon Musk Jeff Bezos üzere tekno feodal diyebileceğimiz beşerler üretiyor bu robotları En son Elon Musk ın bir robotu çıktı Yürüyen bir savaş makinesi Bir yandan bu robotlar endüstriyel üretim faaliyetini gerçekleştirebilecek robotlar ancak Musk örneğine baktığımızda bunlar kısa vadede bizi işten özgürleştirecek emellere seferber edileceklermiş üzere gözükmüyor Zira kriz hâlâ çözülemedi Emek sermaye çelişkisi çözülemediği sürece tek başına hangi robotu beklersek bekleyelim bu insanları özgürleştirici bir tesir yaratmayacak

Söylediğinize en yakın yanıt veren nokta kitapta fabrikalara robot koyamazlar zira robotların lisanını tam manasıyla bilmiyoruz ve bu riskli formunda yer alıyor Bu riski tasarım odaklı bir çizgiden azaltacak biçimde robot yetiştirmeyi öneriyorlar Lakin bunu yalnızca endüstriyel tasarım odaklı bir yerden kurgulanması çok sonlu değil mi

Kesinlikle çok hudutlu Bu insan merkezli bakışın çıktısı teknolojiyi kaçınılmaz ereksel en nihayetinde gelecek olan bir şey olarak kurgulama sorunu Fakat şunu düşünmeliyiz tahminen de bunların hiçbirisi olmak zorunda değil Neden robotlar gelişmek yetişmek zorunda Neden her tarafımız robot dolmak zorunda Buna belli perspektiften bakmamız gerekiyor Ben insanın özgürleşmesi kapasitelerinin gelişmesi perspektifinden bakıyorum Lakin bu açıdan bir yararı olabilir olacaksa teknolojiye dair ufkumuzda bu olmalı

TEHLİKE İNSANIN ROBOT HALİNE GELMESİ TEHLİKESİ

Burada yetiştirmeyi bilhassa kullandım zira kitapta bu formda geçiyor Robotlar var daha da çok olacaklar Biz onları bebek üzere büyüteceğiz onları denetim edenler ebeveyn rolü üstlenecek ve etraf ona nazaran düzenlenecek Zira bir bebeğin muhtaçlıkları vardır Bu bağlamda her yerde robot olan bir ömür size ne söz ediyor

Pesimist bir yerden yanıt vereyim Bunun tehlikesi şu biz daima robotların giderek beşere benzediği haberlerini görüyoruz Deri ve yüz ekleniyor hareketleri çok daha insansı hale gelmeye başlıyor Hopluyorlar zıplıyorlar Sevişebilen robotlar var Fakat görünen o ki robotların insanlaşmasından fazla insanların robot haline gelme tehlikesi var

Kitap hayatın beslendiği bir yerden robotları gündelik hayata dahil etmekten bahsederken gündelik hayatın düzenlenmesini de fabrika nizamı örnekleriyle ilerletiyor

Zamanında Fordist üretim üretim bandı teknolojisi vardı Fakat bu o bantta kalmayarak üretim bantlarına benzeyen bir toplumsallık yarattı Günümüzde Post Fordist devirdeyiz ve öteki teknolojilerle bu makine bandı aşıldı Şimdiki şekillenme buna nazaran oluyor Bu nedenle vurgulamak isterim ki robotların gündelik hayata nasıl sokulduğu çok kıymetli zira buna bağlı özgürleştirme potansiyeli taşıyor Jetgiller dünyası yaratma ihtimali var lakin bu sonlarla değil

Mesela çeviri araçları çok hoş bir örnek Hayatı kolaylaştırıyor fakat bir yandan hayatımıza bu kadar yayılmasıyla insanın lisanla kurduğu bağlantıyı robotun lisanla kurduğu alakadan geçiriyor Robot asla insan üzere konuşamayacak lisanla kurduğu münasebet asla insanınki üzere olamayacak Biz bu insani meziyetlerimizi robotların kullanımına açtığımız ölçüde insanların lisanla sanatla kurduğu bağlantının zihnin bütün eleştirel kapasitelerinin robotlaşması ve makinenin kurduğu verisel bağlara indirgenmesi ihtimali doğuyor

TEKNOFOBİ 18 İNCİ YÜZYILDA DA VARDI

Burada bahsettiğiniz tekno fobinin ana çizgisinden beslenen bir dehşet değil sanırım

Haklı olabilirsiniz Tekno fobi her bir teknolojik paradigma değişikliğinde patlıyor aslında Bu seferki insanlığın sonunu getirecek insanları yiyecekler vb dehşetler oluyor Bunlar yeni üzere anlatılıyor fakat 18 inci yüzyılda da bu dehşetler vardı ve bu her yeni teknolojik atakla birlikte tekrar gün yüzüne çıkıyor O kestirilemezliğin korkusu

Sizdeki öteki bir his mu

Bendeki duyguya bir çeşit muhafazakarlık mı demeli Yeni bir şey çıkacak ve insanları köleleştirme tehlikesi var dediğimde bende sezdiğiniz hissin sebebi robotlar değil Sebebi robot sahipliği hakkında robotların kimlerin elinde ne hedefle toplumsal hayatımıza girdiği Tüm robotların makus emele hizmet ettiğini söylemiyorum Örneğin mesken robotları insanları konut işlerinden azade kılabiliyor Bunları yok saymıyorum Lakin teknolojinin potansiyeli bundan çok daha fazlası aslında Uğraş burada teknolojinin kendisiyle değil o potansiyeli geride tutanlara karşı olmalı

Robotlar nitelikli işçi İnsan kendi sonluluğuyla niteliksiz işçi Kitap işsizliği tartışmadığı için bu örtülü kalmış oluyor Öte yandan şirketlerin birbiriyle iş birliği yapması gerektiği bilgilerini kâr gayesiyle birbirlerinden saklamamaları gerektiği konusu şirketlerin etik sorumluluğu bağlamında bir güvenlik algısı ve çözüm formunda tartışılıyor kitapta Bu bana nazaran muharrirlerin kamusala dair bir uyarısı Siz bunu nasıl yorumlarsınız

Kitabın en büyük ikinci eksiği de tüm bunların yarattığı yeni durumda mesela işsizlik bahislerine hiç dokunmamaları fabrika sahiplerinin insafında etik noktaya itmeleri Bunun anlatılmasının öncesinde de İşçi robot tasarımı bir toplum dizaynından başka tutulamaz deniyor kitapta Bu robotları önceliyor bu nedenle muharrirlerin cümlesini bilakis çevirip söyleyeceğim Şu anki toplumsal bağlarımızın kendisi nasıl robotlar ürettiğimizi belirliyor Toplumsal alakaları ikinci plana atarak robotları düşünmek bana çok problemli geliyor Robotların yarattığı kasvetleri mukavelelere şirketlerin mutabakatlarına kurallarına düsturlarına bırakarak çözme yoluna gidiyor Şirketlerin robotların geliştiği durumdaki avantajlarını denetim edecek bir yasanın tek başına kimseyi garanti altına alacağını düşünmüyorum elhasıl Müellifler da yaşadığımız toplumsallığın içinden kendi durumlarından düşünüyorlar ve bunun handikabını yaşıyorlar Eksik tekliflerinin nedeni bu

TEKNOLOJİK KÖRLÜK HAYATI TOPLAMA KAMPINA BİLE ÇEVİREBİLİR

Özgürleştirme konusuna dönecek olursak üstteki yaşam ve iş kurgusuyla yapılan robot adaptasyonu özgürleştirici olabilir mi

Olamaz Teknolojinin kendisinin direkt özgürleştirici ve olumlu addedilmesine dair de konuşmak gerekiyor Örneğin faşizm birinci başta muhafazakâr ve tutucu bir ideoloji üzere algılanabilir Fakat Almanya da ve İtalya da gelişen faşist sanat kelam gelimi faşist Marinetti nin fütürizmini düşünelim Fütürizm gelecek algısı geleceği teknolojiyle şekillendirmek vs bunlar politik olarak içi boş kavramlar değil Faşizm de bunu verimli bir halde kullanabiliyor Müelliflere dair bu yorumu yapmıyorum fakat böylesi bir teknolojik körlüğün bilimsel körlüğün tehlikelerinden birisi de bu Bütün bir hayatı toplama kampına çevirebilir Bu kadar robot mekanikliğinde kurgulanmış bir hayat fabrikanın da ötesinde hayatı bir toplama kampına bile çevirebilir

Komplocu değiliz Komplocu zannedilir miyiz

Yok robotları seviyoruz Teknolojiye sırt dönmek çok muhafazakâr ve tutucu bir konum Daima gerisinde komplo aramak da bu muhafazakarlığı besliyor Bunun bizi bir yere götürmeyeceği açık Lakin Kim neyi niçin kim için üretiyor diye daima sormalıyız Sıkıntı şu ki otomasyonu robot teknolojisini kendi haline sermayenin insafına bıraktığımızda yol açacağı şey teminatsız ve düşük fiyatla çalışmak olacak Bu Senin yaptığını robotlar yapabiliyor ve sen yaptığın işi daha düşük fiyata yapacaksın demek İşte çalışma ve emeğini satma mecburiliği çözülmediği sürece bize sunulan bu teknolojik cennet tasavvurunun gerisinde aslında bir cins cehennem var İnsanlara daha fazla esnekleşmenin güvencesizliğin düşük fiyatlara çalışmanın reva görüldüğü bir cehennem Benim itirazım açıkçası buna