İZMİR – Arkeolog Töre Sivrioğlu’nun kaleme aldığı ‘Dionysos Kültü’ okurlarıyla buluştu. Sakin Kitap Yayınları’ndan çıkan eser, Töre Sivrioğlu’nun yüksek lisans tezinden ürettiği bir çalışma. Kitap, Dionysos’u isminden doğumuna, başka ilahlarla münasebetlerinden günümüze yansımalarına kadar pek çok farklı istikametiyle okuyucuya sunuyor.
İdeal olana uzaklığı ve gerçek beşere yakınlığı sebebiyle Dionysos’un Yunan halk tabakalarınca sevildiğini söyleyen Sivrioğlu, aristokratların ise onun bu tarafından hoşlanmadığını belirtiyor. Nasyonal-Sosyalist Alfred Rosenberg’in Dionysos kültünü Alman gençliği için en büyük tehlikelerden biri olarak gördüğünü tabir eden Sivrioğlu, “Rosenberg’e nazaran Yunan medeniyeti Apollon’a sadık kaldığı sürece dorukta olmuş ancak doğudan barbarlardan ‘renkli ırklardan’ içine sızan bu Dionysos kültü yüzünden aşağıya yanlışsız yuvarlanmıştı. Bu kuralsız yaradanın temsil ettikleri üstün bir ırk yaratma projesi önündeki mahzurları özetlemekteydi” diyor.
Dionysos, Olimpos’taki 12 allahtan birisi fakat sonradan gelen yabancı bir ilah. Dionysoscular da rablerinin bu kimliğiyle özdeşlik kurarak dini ritüellerini gerçekleştiriyorlardı. Yalnızca bir şarap ve cümbüş ilahı olarak kodlanmış olan Dionysos’un bilmediğimiz yüzü nasıl?
Evet, Dionysos, 12 Olimposlu ortasına sonradan dahil oluyor. Yani kendini ‘elit’ rabler ortasına zorla katan bir alt katman ya da ‘dışarılıklı’ bir yaradandan kelam ediyoruz. Gerçi Girit’te yapılan hafriyatlar, Dionysos’un Yunan dünyasına sanıldığı kadar yabancı olmadığını gösterdi. Fakat Dionysos’un Yunanlar tarafından bilinmesi onun üst katman tarafından sürekli kabul gören bir ilah olduğu manasına da gelmiyor. Bu açıdan Dionysos, Yunan dünyasında alt katmanların, ötekilerin rabbidir diyebiliriz.
Bakhhalar isimli oyunda da Pentheus bu türlü bir ilah ismini hiç duymadığından Dionysos’u küçümser ve bunun sonucu Dionysos’un ‘müritleri’ olan Bakhhalar tarafından paramparça edilir. Onun parçalanarak öldürülmesi de şenlikli Dionysos kültünün karanlık yanını temsil ediyor esasen. Tüm keyif verici hususlar üzere Dionysos’un kutsal içkisi şarap da aşikâr bir ölçüde sevinç kaynağıdır lakin hudutlar aşıldığında denetimin yitimine yol açar. Kültün kendisi de ölçülü pastoral eğlencelerden müritlerin kendinden geçtiği kanlı ve çok erotik versiyonlara kadar geniş bir çeşitlilik gösterir. Bu nedenle din konusunda daha ‘usturuplu’ olan Romalılar bu çok merasimleri yasakladılar.
‘DİONYSOS BİR BAKIMA ZARARSIZ BİR HALE GETİRİLDİ’
Dionysos anlatılara ve görsel tasvirlere, elinde bir şarap kadehi, yüzünde hınzır bir gülüşle daima esrik bir manzara ile yansıdı. Bunun şarapla ilgili bir ilah olmasından çok Dionysos’un farklı şahsî ve sosyolojik özelliklerine gönderme yapan bir alt okuması da var mı?
Bu görünüş aslında Helenistik ve Roma devrinde ortaya çıkan lakin asıl olarak Rönesans’ta yaygınlaşan bir imaj. Kültün ‘tehlikeli’ yanları budandıktan sonra Dionysos, Roma’da kır cümbüşü yaradanına dönüştü ve ayakta güç duran bir serkeş görünümü kazandı. Bir bakıma zararsız bir hale getirildi diyebiliriz. Aslında Yunan sanatında arkaik ve klasik devirlerde Dionysos, sakallı ve önemli bir rahmet rabbi görünümündeydi. Fakat kültün içinde taşıdığı diyalektik, Dionysos’un vakitle hem yaşlı hem genç hem bayan hem erkek hem önemli hem de gayri önemli görünümlerinin bir ortada var olabilmesini sağladı. Demin de dediğim üzere sarhoşluk ve esrime bazen sevinç bazense şiddet kaynağı olabilir ya da bu hisleri açığa çıkarabilir. Bu bakımdan Dionysos insan tabiatının kuralsız ve kendini denetim edemeyen yanını temsil ediyor. Bu kadar ilgi görmesinin sebebi de bu zati. Mesela Nietszche’nin Dionysos’un karşısına yerleştirdiği Apollon dengeli bir ilahtır. İmajı farklı sanatkarlar eliyle değişmez. Sürekli mağrur ve aklı başında durumdadır. Bir nevi aristokrat bir havası vardır. Pek de renkli bir kişiliği yoktur. Bu nedenle aslında sanatın ilahı olmasına karşın sanatkarların ilgisini Dionysos kadar çekmemiştir.
‘CİNSEL AÇIDAN SINIRSIZLIK KELAM KONUSU’
Bazı kaynaklara nazaran kuralları aştığı belirtilen Dionysos şenliklerinde yapılan etkinlikler nasıldı? Bu şenliklerin günümüze yansıyan bir uzantısı olduğunu söyleyebilir miyiz?
Bakhhalardaki anlatıma nazaran şarap, bira ya da çeşitli alkollü yahut uyarıcı bitkiler kullanan bir dizi bayan ve erkek müzik eşliğinde kırlarda dans ediyorlardı. Sonra elbiselerini yırtıyor ve canlı bir hayvanı parçalayıp kanıyla yıkanıyorlardı. Attis merasimlerinde olduğu üzere cinsel açıdan daha radikal pratikler yapıyor da olabilirler. Yeniden cinsel açıdan sınırsızlık kelam konusu olduğuna dair göndermeler de var. Kültün daha arkaik versiyonlarında insan kurbanı da kelam konusu olabilir. Bu üzere aşırılıklardan hoşlanmayan Romalılar bu cins merasimleri yasakladılar. Dinî inançlar konusunda pek müdahaleci olmayan Romalıların bu türlü bir karar alması bence dikkat cazip bir olaydır.
Dionysos kültünün günümüze yansımaları problemini ise iki başka açıdan değerlendirmeliyiz. Birincisi kültün direkt Doğu Akdeniz coğrafyasındaki tesirleri ki Metin And’ın bu mevzuyu inceleyen ‘Dionisos (o devirde bu türlü yazılmaktaydı) ve Anadolu Köylüsü’ isimli bir çalışması var. And bu kitabında oyuncuların keçi-koyun kılığına girdikleri Anadolu köy oyunlarının tragedya geleneği ile bağlarını inceler. Kuşkusuz bugün Filistin’den Anadolu’ya Doğu Akdeniz kırsalında bağcılık ve köy gelenekleri incelense Dionysos kültüne ilişkin çok iz bulunabilir. Yalnızca pastoral simgelerden değil elbette, birebir vakitte dinî simgelerden de kelam ediyorum. Mesela bu kitapta Dionysos kültünde kıymetli bir simge olan çift taraflı baltanın, teber ismiyle Alevi-Bektaşi ritüellerinde de karşımıza çıkması konusuna değinmiştim. Lakin bu hususta uzman olmadığım için bu paydaşlık rastlantısal midir yoksa bir Anadolu geleneğinin devamlılığı mı kelam bahsidir bilemiyorum.
Kültün çağdaş dünyadaki izlerine geniş manada değinmek ise disiplinlerarası bir araştırma gerektiriyor. Günümüzde tiyatro, müzik ve sinemada Dionysos kültünün, ritüellerinin ve “Dionysosçu sanat tavrının” tesirini görebiliriz. Mesela The Doors kümesi kendisine bir isim ararken Jim Morrison’un başlangıçta Dionysos ismini önerdiği söylenir. Dionysos’un birebir vakitte tiyatro yaradanı olduğunu ve uzmanların tiyatronun Dionysos ritüellerinden doğduğunu düşündüklerini hatırlatalım. Bu nedenle tiyatro, sinema ve müziğin ruhu “Dionysosçu yaratıcı ruh” hesaba katılmadan kavranamaz diye düşünüyorum. “Dionysosçu Ruh”, yani kurallı dünyanın, sonların reddi ve insanın tabiatında var olduğu düşünülen özgürlükçü, coşkunluğa dönüş çağdaş çağlarda da kendisine bir tesir alanı buldu ve bundan sonra da bulacaktır.
‘YUNAN KÖYLÜSÜ, DİONYSOS’A ŞÜKRAN BORÇLUYDU’
Kitabınızın bir kısmında Dionysos kültünün bir yandan “barbarların” uygulayabileceği dinî pratikler içerirken bir yandan da antik çağ insanı için medeniyetin sembolü addedilen bağcılığın da temsilcisi olduğunu söylüyorsunuz. Sizce bu durumun uygarlık tarihi içinde nasıl bir karşılığı var?
Yaşamı ve hayatın diyalektiğini temsil eden bir ilah olarak Dionysos’un tıpkı anda uygarlık ve barbarlık niteliklerini bir ortada taşıması enteresan değil. Gerçi Yunanların barbarlıktan kastettikleri medeniyetsizlik değil elbette lakin biz buna ‘yıkıcı’ ve yapıcı/kurucu’ enerjiyi bir ortada temsil gücü de diyebiliriz. Dionysos yapan enerjiyi temsil eder, bağcılığın, tarımın, antik çağda hayat kaynağı olarak görülen şarabın ilahıdır. Ki şarap o çağda yalnızca sarhoşluk gayesiyle içilmeyen, şeker ve kalori eksikliği çeken Yunan insanı için kıtlık vakitlerinde ve soğuk kışların atlatılmasında da hayati olan bir içkiydi. Bu nedenle Yunan köylüsü Dionysos’a şükran borçluydu. Lakin ilah birebir vakitte yıkıcı gücün, kuralsızlığın da temsilcisiydi. Verdiği ikram tıpkı vakitte insanın moral olarak yok olmasının sebebi de olabilirdi. Tıpkı Midas’a verdiği uygarlaştırıcı ikramın Midas’ın mahvına yol açması üzere.
‘YUNAN HALK KATMANLARI SEVER, ARİSTOKRATLAR HOŞLANMAZDI’
Dionysos doğumundan itibaren bir istikameti ile iç güdülerimizi, üstün egomuzu temsil ederken bir tarafı ile de uygarlığı temsil ediyor. Uygarlık tarihini Dionysos’la okursak neler söyleyebiliriz?
Bana nazaran bizi, tıp olarak Homo Sapiens’i temsil ediyor. Çünkü biz tıpkı anda yıkıcı ve kurucuyuz. Barbar ve uygarız. Bayan ve erkeğiz. Mağrur ve serkeşiz. Pentheus karşısında Dionysos bir an mazlumdur, bir an zalimdir. Bence bu insan tabiatının gerçek yansımasıdır. Mesela Dionysos’un zıttı olarak görülen Apollon, insan tabiatının yansıması değildir. O hayali ve ülkü olandır. Ulaşılmak istenendir. Fakat Dionysos gerçek olandır. Bir tasvirinde Apollon üzere mağrurdur; bir diğer vakit yürümekte zorlanır ve ayakta durabilmek için bir satyrden yardım almak zorunda kalır. Bizler de günlük ömürde böyleyiz. Bazen tanrısal işlere imza atarız, sonraki gün ayakta durmakta zorlanırız. Dionysos budur. Ülkü olana uzaklığı ve gerçek beşere yakınlığı sebebiyle Yunan halk tabakalarınca bu ilah sevilirdi; aristokratlar ise onun bu tarafından hoşlanmazlardı. Nasyonal-Sosyalistlerin kültür siyasetlerinden sorumlu kişi olan Alfred Rosenberg, Dionysos kültünü ve temsil ettiklerini Alman gençliği için en büyük tehlikelerden biri olarak görmekteydi. Rosenberg’e nazaran Yunan medeniyeti, Apollon’a sadık kaldığı sürece tepede olmuş fakat doğudan barbarlardan ‘renkli ırklardan’ içine sızan bu Dionysos kültü yüzünden aşağıya yanlışsız yuvarlanmıştı. Bu kuralsız allahın temsil ettikleri üstün bir ırk yaratma projesi önündeki pürüzleri özetlemekteydi.
‘İSA’NIN KANINDAN TATMAK MATEM GAYESİ TAŞIYORDU’
Şarap, tarih boyunca zevkin, uçukluğun vakit zaman da berbatlığın sembolü oldu. Bu sembolün dünyevi olandan bu kadar uzak, aşkın bir din olan Hıristiyanlığın sembollerinden biri haline gelmesini nasıl açıklarız?
Çünkü Hıristiyanlık, pagan imgeleri kendi süzgecinden geçirerek kabul etti. Şarabın İsa’nın kanı olarak Hıristiyanlıktaki manası birinci bakışta tekrar içkinin tanrısallığının kabulü olarak görülebilir. Lakin şarap, paganlar için bir sevinç kaynağı ve yeryüzünde var olmaktan duyulan sevinci yansıtırken, Hıristiyanlar için İsa’nın kanından tatmak bir matem gayesi taşımaktaydı. Bir Doğu Akdeniz dini olarak Hıristiyanlık, pagan imge ve simgeleri toptan reddedemezdi ve bütünüyle ortadan kaldıramazdı. Onlar da bu ileride mutat olduğu üzere eski imge ve simgelere yeni manalar yüklediler. Müslümanların evvelce bir panteon ‘puthane’ olan Kâbe’yi tekrar anlamlandırmaları üzere. Bu yolla beşerler bir yandan bildikleri dünyanın devam ettiği niyetinin rahatlığıyla yeni inançlarını ve yenilenmeyi daha rahat kabul ettiler.
Bazı simgeler ise tam zıttı bir biçim aldı. Mesela satyrler Hıristiyanlığın şeytani imgelerine dönüştüler. Gerçi bir orta sınıf kentli dini olan Hıristiyanlığın, pagan kır kültlerinin simgeleri olan satyrlerden hoşlanmaması pek doğaldı. Bilindiği üzere Hıristiyanlar için pagan ve köylü tıpkı manaya gelmekteydi. Arkeolojik ve tarihi evraklar Dionysos kültüne dair izlerin MS 7-8. yüzyıllara kadar devam ettiğini gösterir. Hatta Bizans sanatında dahi Dionysos merasimlerini betimleyen tasvirler vardır. Kilise babalarına, sevgililere dair anlatımlarda hayli geç tarihlerde Küçük Asya kırsallarında hala Dionysos’a tapınıldığından ve pagan bağ bozumu merasimlerinin devam ettiğinden yakınılır. Bu durumda kırlardan, ormanlardan ve kırsal rablerden hoşlanmayan Hıristiyanların Dionysos kültünün bu pastoral simgelerine yansılı olması ve satyrlerin Ortaçağ’da şeytanın simgesi haline gelmeleri de doğaldır.
