Bahar Göçer*
İnsan işini sevmediği vakit, çalışmak ıstırap haline gelir. Her gün bu sıkıntıyı çekmek omzunda ağır bir yük taşımak üzeredir. Uzmanlara nazaran bu çeşit gerilimlere daima maruz kalmak, insan ömrünü kısaltan bir şeymiş. Çalışma hayatım boyunca pek çok farklı işte çalıştım, farklı tecrübeler yaşadım. İş yerlerinin hiçbiri çok uygun değildi, fakat çok makûs de değillerdi, bir istikrar vardı ve birbirlerine benziyorlardı. Düzgüne ve berbata dair aşağı üst neler yaşanacağı bilinirdi ve sanırım bunlar kabul edilebilir düzeylerdeydi.
Ancak son vakitlerde durum hiç iç açıcı değil. Beşerlerle konuştuğumda çoğunluğu işlerinden nefret ediyor ve çoklukla sebep olarak beşerlerle çalışmanın ve bağlantı kurmanın çok yorucu olduğunu gösteriyorlar. Ağır çalışmak zorlamıyor, tempolu çalışmak ağır gelmiyor, insanları yıpratan şey etrafındaki beşerlerle kurdukları ilgiler. Herkes benzeri şeylerden şikayetçi: zorbalığa maruz kalmak, anlaşmamak, anlaşılmamak, ortaklaşamamak üzere durumlar. İş hayatının koşulları son yıllarda değişmeye başladı, insanların bir kısmı aksiliklere maruz kalıyor bir kısmı da bu aksilikleri yaratıyor.
Yıllardır İzmir’de yaşayan ve çalışan biri olarak söylüyorum, kentin kendine has bedelleri ve prensipleri vardı. Bu kıymetlere nazaran yaşamak epey keyifliydi. Beşerler birbirlerine ehemmiyet verir ve yardımcı olurlardı. İş hayatında da, yazılı olmayan fakat herkesin uyduğu kurallar vardı. Bu kurallar bir halde bilinir, hürmet gösterilir ve uygulanırdı. En aymazlar bile bu kurallara hürmet gösterir ve ahenk sağlardı zira toplumsal baskı hissederlerdi. Lakin son vakitlerde işler değişmeye başladı. Bu yazılı olmayan kurallar artık sık sık ihlal edilir, göz arkası edilir ve önemsenmez oldu. Aslında, bir kısım beşerler bırakın yazılı olmayanları, yazılı kurallara bile uymamaya başladılar.
SAYGISIZLIK YAPARKEN HİÇ YÜZLERİ KIZARMIYOR
Birkaç yıldan beri tuhaf problemler oluşmaya başladı. Şu sıralar etrafta o denli olaylar yaşanıyor ki, değme sinema mevzularına taş çıkarırlar. Sinema izlerken “Yok artık!” dediğimiz olaylar iş hayatında şahsen yaşanıyor. Bir kısım beşerler bu olağandışı kıssaları yazarken, bir kısmı da bunlara maruz kalıyor. Beşerler ikiye bölünmüş durumda, kendi kurallarını uygulayanlar ve bunlara maruz kalanlar. Bu kendi kurallarını uygulayanlarla irtibat kurmak neredeyse imkansız, kendinizi söz edemiyorsunuz. Dünyanın en bilgili insanları olduklarını sanıyorlar, her şeyi kendilerinde hak görüyorlar. Saygısızlık yaparken hiç yüzleri kızarmıyor. Öylesine büyük bir iktidar hırsı var ki, onun dışındaki bütün insanları böcek üzere görüyorlar. Sahiden bu derece uç karakterler yeni oluştu. Kültürel erozyon denilen şey bu olsa gerek.
Çevremde, iş hayatında yaşanılan makûs tecrübelerle ilgili öylesine çok kıssa var ki. Bu yaşananlardan bir kısmı insanları şaşkın bırakırken, bir kısmı da bu şaşkınlığın sonlarını zorlayarak istikrarsız davranışlara devam ediyor. Tek başına çalışan bir elektrik ustası, Z jenerasyonu bir işverenin işini yapıyor. Ustanın evvelden gelen bir iş kültürü var. Çalışma hayatında bir sürü sefer ahlaksızlık ve aymazlık görmüş fakat böylesi yoktu diyor, anlatırken yaşadıklarına inanamıyor. Bu kişinin para için her şeyi yapacak durumda olduğunu, bütün karakterinin paraya endeksli olduğunu söylüyor. Evvel beni aşağıladı, yaptığım işi yerden yere vurdu diyor. Öylesine aşağıladı ki, şaşkınlıktan verecek yanıt bulamadım, ortada bir kendimi savunabildim, o kadar diyor. İş beşerinin kaygısı, vereceği parayı eksik vermek ve bir kısmını kırmakmış. Onca şamatanın hedefi, meğer buymuş diye anlatıyor. Akabinde iş beşerinin ustaya işi düşüyor. Açıyor telefonu, güya o konuşmalar hiç olmamış üzere inanılmaz öven ve yücelten bir konuşma yapıyor. Usta yeniden şoka girdim ve verecek yanıt bulamadım diyor. Evvelce insanların yapabileceği dengesizliklerin bir hududu vardı diyor. Berbatsa makûs olduğunu bilirdik, şimdilerde yapabileceklerini kestiremiyorum diyor.
YALAN OLDUĞU ORTAYA ÇIKINCA ALDIRMIYORLAR
İş hayatında palavra söyleme alışkanlığı da yaygınlaştı, çok kolay palavra söyleyen bir güruh var ve palavrası ortaya çıksa dahi umursamıyor. Palavrası ortaya çıkınca olağan bir davranış üzere hiç rahatsız olmuyorlar. Evvelden kim olursa olsun, palavrası ortaya çıksa utanır, telafi etmeye yahut palavra olmadığına dair ispatlar sunmaya çalışırdı. Lakin şimdilerde bunlar umursanmıyor.
Küçük bir esnaf anlatıyor: 200 çalışanlı büyük bir şirketin borcu varmış. Büyük şirket, paranın ödeme tarihinde hiç parası olmadığını, şirketin önemli dertte olduğunu söylemiş. 200 çalışanlı büyük bir şirketin, bu türlü bir parayı ödememesi hiç mantıklı görünmemiş esnafa ve normalinde o iş nakit çalışılan bir işmiş. Çalışanlar da patron de öylesine ısrarlı ve dengeli konuşmuşlar ki, küçük esnaf, şirketin durumunun düzgün olmadığına inanmış ve alacağını ertelemiş. Birkaç gün sonra iş yerine tekrar gittiğinde, iş yerinde yeni ve değerli makineler görmüş. Yıllar içinde “paramız yok” diyenlerin sonraki gün lüks otomobiller aldığını da gördük lakin bu farklı bir durum diyor. İş insanı ve tüm çalışanlar, palavra olan durumla ilgili o denli inandırıcı konuşmuşlar ki, esnaf, “Kabul ediyorum çalışana bu türlü söyletmiş olabilirler ancak bu inandırıcılık için böylesine organize ve ikna edici davranmaları beni çok rahatsız etti bu çok acayip bir durum” diyor
İş hayatında yaşanan kültürel erozyon, çalışanlar için önemli bir meseledir. Doğal onlarda ortalarında absürt öyküler yaratıyorlar.
Şirket çalışacak eleman arıyor. Bir genç işi kabul ediyor, şirketle mukavele yapıyor, sonraki gün sabah işe gelmiyor. İş yeri öğle vakti zorla uyandırıyor ve işe öğle saatlerinde gidiyor. İkinci gün çok fazla alkol aldığı için iş yeri çalışanı hastanede buluyor ve alıp işe getiriyor. Bu türlü böyle 1 hafta boyunca her gün işe öğle saatlerinde geliyor ve sonunda iş yeri dayanamayıp işten çıkarıyor. Üstüne, bu eleman işten çıkarıldı diye fırça atıyor.
Bir şirketin muhasebecisi etraf mühendisini çağırıyor. İşini güzel yapmadığını söyleyip bayağı azarlıyor. Mühendis çok rahatsız oluyor patrona gidip istifa etmeye çalışıyor. Patronun durumdan haberi yok, sonra anlaşılıyor ki muhasebeci mühendis üzerinde tahakküm kurmaya çalışıyor.
Bir şirketin kısım müdürü, asistanını daima olarak aşağılıyor, küçümseyici tabirler kullanıyor. Kızcağız artık canından bezmiş. Sonunda öteki bir iş buluyor ve müdüre durumu bildiriyor. Müdür ne dese beğenirsiniz, “Buradan rahat iş yeri mi bulacaksın”.
ŞİRKETLERİN BİRÇOKLARINDA GÖRÜNMEZ BİR BASKI VAR
Şirketlerin içi kaynayan bir kazan üzere, iş bilmeyen liyakat sahibi olmayan beşerler iş yerlerinde yetkili durumlarda çalışıyor, beşerler birbirinin ayağını kaydırıyor, birbirlerine ruhsal şiddet uygulayanları var. Şirketlerin birçoklarında görünmez bir baskı var. Çalışanlar daima bu baskı altında, yaşıyor. Natürel bu baskı acayipliklerin gelişmesini pekiştiriyor.
Benzer örneklerden bir sürü var. Hepsi birbirinden absürt. Evvelden de iş hayatı zorluydu ve birçok olumsuz durum vardı, lakin günümüzde yaşananlar farklı bir düzeyde. Bunlar insanların akıl sıhhatini etkiliyor ve önemli manada itimat sarsıyor. Güvensizlik o denli üst boyutta ki düzgün çalışmak da işe yaramıyor, zira düzgün çalışanlar da en küçük bir yanlışta tıpkı kategoriye konup birebir muameleye tabi tutuluyor. Sapla saman birbirine karışıyor birden fazla vakit. En ufak bir yanlışta işini uygun yapanlar da suçlanıyor ve eleştiriliyor. Bu durumlardan etkilenmeyen yok üzere. Beşerler birbirine karşı ziyadesiyle ön yargılı. Herkes potansiyel yalancı ve potansiyel hırsız muamelesi görüyor. Öbür taraftan gemisini yürüten kaptan. Bu kadar birbirine bağlı iş yapan kurum ve tertibin birbirlerine karşı hiç itimatları yok.
Eskiden kelamlı yapılan işler için artık mukaveleler, noter onayları ve öbür yasal dokümanlar kullanılıyor ki taraflar kendini garanti altına alsınlar. Zira evrak olmadan iş yapıldığında sonucun hüsran olacağı düşünülüyor. Bu haklı bir telaş, çünkü evrak olmadan parası ödenmeyen ve batmış iş yerleri ve beşerler var. Bu aksiliklerden en çok etkilenenler kuşkusuz öncelikle çalışanlar, sonrasında ise küçük iş yerleri. Örneğin, inşaat bölümü şu devirde en kârlı kesim. Müteahhitler işlerini çoklukla taşeronlara yaptırıyor. Taşeronlar küçük şirketler ve çok paraları yok. Taşeron işverenleri da aslında çalışanlardır. Müteahhitler, taşeronların parasını ödemiyor. Taşeronlar, küçük oldukları için kendi yağlarıyla kavruluyorlar ve gereksinimleri olan paraları alamayınca batıyorlar. Büyük şirketler, parayı çoğaltmayı düzgün biliyorlar. Parayı geç ödeyerek diğer yerde değerlendirirken küçük şirketler sıkıntı durumda debeleniyor. Büyük şirketlere baktığınızda, üç kuruşun bile hesabını yapıyorlar. Çalışanın sigortasını 1 gün geç yapmayı kâr sayıyorlar.
Para kadar kıymetli olan bir öteki şey de koltuk sevdası, insanları ziyadesiyle tesiri altına alıyor. Koltuğa oturan ayrıcalıklı olduğunu sanıyor. Bir kısmı da liyakatsiz bu koltuk sahiplerinin. Hem işten anlamıyorlar hem de ahkâm kesiyorlar. Birebir biçimde büyük şirketler, küçük şirketleri ezme konusunda epeyce başarılılar. Bu hırs, beraberinde bir sürü olumsuz durumun yaygınlaşmasına neden oluyor. O koltuk hırsı bazen para hırsından bile daha yüksek oluyor. İş hayatı ikiye bölünmüş durumda, bu duruma karşı duranlar, kendilerini pak tutmak için uğraşanlar var bir tarafta. Lakin bu sıkıntı bir istikrar zira herkes birbirine karşı savunma geliştirmeden yaşayamıyor. Gün geçtikçe, sarmal yayılıyor. Güya bulaşıcı bir hastalık üzere, çalışma hayatındakileri yavaş yavaş tesiri altına alıyor.
Psikiyatristler ortasında yaygın olan bir kelam vardır: ‘Bize gerçek hastalar gelmez. Gerçek hastaların hasta ettikleri gelir.’ derler. Aslında, psikiyatriste başvuran bireylerin ekseriyetle olağandışı davranış gösterenlerin hasta ettikleri, bunlara maruz bırakılan şahıslar olduğunu söylüyorlar. Sahiden o denli, bu durumlara dayanamayan bir sürü insan var ve kimileri bununla ilgili yaşadığı şeylerden berbat etkileniyor. Bu karmaşada yaşamak kolay olmuyor ve kimileri daha fazla zorlanıyor. Sonuç olarak, Türkiye’de antidepresan kullanımı ile ilgili datalar Sıhhat Bakanlığı tarafından yayınlanmaktadır. Bu datalara nazaran her yıl antidepresan kullanımı artıyor ve 2023’te de daha da artış göstereceği bekleniyor. Bu artışın bir sebebi de çalışma hayatının geriliminden kaynaklanıyor. Evvelce mobbing yaygın olarak gündemdeydi, bir kısım çalışanlara zımnî bir şiddet uygulanıyordu ve beşerler bunu kanıtlamak için uğraşıyorlardı. Artık şiddet bence bâtın değil açıktan yaşanıyor.
ALT YAPI VE ÜST YAPI SORUNU
Sorunun temeli, Marx’ın teorize ettiği üzere alt yapı ve üst yapı problemlerinin münasebetine dayanıyor; Avrupa’da asla müsaade verilmeyecek olan bu kültürel erozyon ve çalışma hayatının yaşadığı bu zahmetler, iktisadın bozulmasının yansımasıdır. Alt yapının bozulması, üst yapının (kültür, davranış, eğitim vb.) bozulmasına neden oluyor. Sonra üst yapı bozulduğunda, ilkesellikten saparak tekrar alt yapıyı bozuyor. Bir hareket düşünün, daima birebir daireyi dönmeye devam ediyor ancak dairenin dışına çıkıp yol almayı beceremiyor.
Elbette ki, bu sorunun temel nedeni sistemsel olsa da, bu gerçeği kabul etmek ve duruma ayak uydurmak mantıklı değil. Sistem değişmeyeceğine nazaran, bu cins kültürel erozyona dahil olmak yahut olmamak biraz da şahsî tercihlere kalıyor. Dahil olmamak kuşkusuz daha sıkıntı olacaktır, ancak gerçek yolu seçmek ve unsurlu olmak için uğraş sarf etmek kıymetlidir. Ayrıyeten, bu döngüye girmeyen ve dışarıda kalanlar en az dahil olanlar kadar çok. Bu dışarıda kalanlar sayesinde aslında iş hayatında birtakım işler hala düzgün yürüyor. Tekrar bu durumu kabul etmeyenler sayesinde beşerler biraz daha rahat nefes alıyor ve gençlere doğruyu yanlışı gösterme bahtı oluşuyor.
Z jenerasyonunu takdir ediyorum. İçlerinden birçoğu son derece hassas. Hayvan sevgisi ve etraf şuuru, onların sayesinde ülkede farkındalık yarattı ve bedelli kılındı. Bu kuşak, hayvan haklarına hürmet gösteriyor ve etrafa ziyan vermemek için itina gösteriyor. Kendi haklarını savunmayı âlâ biliyorlar. İş yerlerinde bile istedikleri her şeyi elde etmek için çaba ediyorlar. ‘Biz buradayız ve taleplerimizi duyun!’ diyorlar. Lakin öbür taraftan, bu genç neslin kimileri bu olumsuz kültürel değişime daha kolay ayak uydurabiliyor. Para hırsı, prensipsizlik ve şiddet eğilimine kendilerini çabuk kaptırabiliyor. Kimilerinde büyük bir gelecek korkusu ve kendilerini inançta hissetmeme durumu, güç, hırs, para vb. üzere insanı olmayan kavramlara daha meyilli olmasını sağlıyor. Bilhassa bu gençler için ve onlara daha yeterli bir miras bırakmak ve çalışma şartları yaratmak için, pak olan tarafta kalmak çok pahalı.
Sonuç olarak, ruh sıhhatini koruyarak çalışmak ve unsurları benimseyerek ayakta kalmak günümüzde epeyce zorlayıcı. Umarım bunu değiştirmek için bir şeyler yapılır ve kültürel erozyona dur denir. Çünkü bu gidişatı hiç güzel değil.
*A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı
