Hazal Yalın
Seçkimizde iki makale var. İkisi de Türkiye-Suriye alakaları üzerine.
İlki, Rusya Dışişleri Bakanlığı’na bağlı MGİMO [Uluslararası Alakalar Üniversitesi] Milletlerarası Alakalar Enstitüsü araştırmacısı Artyom Adrianov’un İzvestiya’da yayınlanan makalesinin neredeyse eksiksiz çevirisi. Adrianov, Moskova’da yapılması planlanan lakin Suriye Devlet Lideri Beşar Esad’ın RİA’ya verdiği mülakatın akabinde “ertelenen” dörtlü görüşmeler ve en genelde de Suriye’nin geleceği üzerinde duruyor.
Nezavisimaya Gazeta’nın kıdemli Ortadoğu müellifi İgor Subbotin’in makalesi de neredeyse eksiksiz çevrildi. Tıpkı Adrianov üzere Subbotin’in de iki ülke ortasındaki bağlantıların yakın vakitte çözülmesine dair umut beslemediği ve Ankara’nın seçimlerden evvel diplomatik muvaffakiyet kazanma eforunun Şam’dan karşılık bulmayacağından emin olduğu anlaşılıyor.
Her ikisinin başlıkları da özgün metinden.
‘Dört köşe’
Suriye Devlet Lideri Beşar Esad’ın Rusya’yı ziyaretinin sonraki günü, 16 Mart’ta, Moskova’da Rusya, Türkiye, Suriye ve İran dışişleri bakanları yardımcılarının görüşmelerinin olması gerekiyordu. Ancak son anda bir şeyler zıt gitti ve buluşma ertelendi.
Bu formatta istişareler birinci kere yapılacaktı. Bu ülkeler daha evvel yalnızca üçlü görüşmeler yürütmüşlerdi: Astana formatı kapsamında Rusya, Türkiye ve İran üçgeni mevcuttu ve Suriye’deki sürece en büyük tesirde bulunan bu devletler, hareketlerinin direkt çatışmalardan ve durumun destabilizasyonundan kaçınmaya yönelik olmasında mutabık kalmışlardı. Geçen yılın sonunda bir üçgen daha ortaya çıkmıştı: Rusya, Türkiye, Suriye; Moskova bu çerçevede, münasebetlerini olağanlaştırma sürecine başlayan Ankara ile Şam ortasında arabulucu rolünü üstlenmişti.
2023 başında İran’ın da bu formata katılacağı duyuruldu; perspektif olarak bu, üçlü istişarelerin gündemini değerli ölçüde genişletebilir ve Suriye krizinin en son tahliline yol açabilirdi. Buluşma uzun mühlet ertelendi, görüşmelerin hangi düzeyde yapılacağı uzun müddet bilinmeyen kaldı. Nihayet, Esad’ın Moskova ziyaretinden yaklaşık bir hafta evvel İran resmi vazifelileri dörtlü buluşmaya katılacaklarını teyit ettiler.
Dışişleri bakanları yardımcılarının istişarelerinin gerçekleşeceği 16 Mart günü sabahı Türkiye’den NTV televizyonu buluşmanın “teknik nedenlerle” ertelendiğini bildirdi. Tezlerden birine nazaran erteleme, Suriye devlet liderinin 15 Mart akşamı RİA Novosti’ye verdiği mülakattan sonra oldu; Esad burada şöyle demişti: “Savaş ve Türkiye’nin bu savaşta oynadığı olumsuz rol yüzünden bizimle Türkiye tarafı ortasında direkt ilgiler mümkün değil. Türkiye bizim için işgalci bir devlettir.” Esad ayrıyeten, Türkiye cumhurbaşkanıyla buluşmanın koşulu olarak, Ankara’nın birliklerini Suriye Arap Cumhuriyeti topraklarından büsbütün çekmesini ve savaş öncesi statükoya dönmesini öne sürdü.
Hatırlayalım: Türkiye, kuzey batıdaki İdlib vilayetinde kıymetli bir toprak kesimini denetim eden terörist kümelere (burada kelam konusu olan özellikle Rusya’da yasak olan Hayat Tahrir el-Şam örgütü) hala takviye sunuyor; keza üç askeri harekâtın sonucu kendi denetimine geçen, Suriye’nin kuzeyindeki üç anklavı da yönetiyor. Şam birçok kez sert sözlerle, lakin bu birliklerin topraklarından kesin olarak çıkmasından sonra görüşmelere hazır olduğunu açıkladı, fakat Rusya’nın arabuluculuğuyla 2022 güzünde Ankara ile temasa da girdi. Bu sıcaklaşmanın sonucu, 28 Aralık’ta Moskova’da gerçekleşen savunma bakanları ve istihbarat liderleri görüşmeleri oldu.
Büyük ihtimal Ankara Şam’dan aşikâr ödünler ve retorikte yumuşama bekledi. Suriye devlet liderinin kelamları 14 Mayıs’ta yapılacak parlamento ve cumhurbaşkanlığı seçimleri arifesinde ziyadesiyle sert bulundu. Şubat ayında gerçekleşen zelzelenin sonuçlarını ortadan kaldırma sorunları ve muhaliflerden gelen tenkitler, siyasi mesleğinin bağlı olduğu hadisenin arifesinde Erdoğan’ın durumunu zayıflattı. Bu bağlamda, Suriye’nin ültimatom biçimindeki taleplerinden sonra görüşmelerin sürdürülmesini Türkiye kamuoyu bir zayıflık belirtisi sayabilirdi. Türkiye’nin en büyük başarılarından biri olarak dünya arenasındaki rolünü temsil eden cumhurbaşkanının reyting tekrar düşebilirdi.
Öte yandan Türkiye’nin reaksiyonu katiyetle beklenebilir bir şeydi ve Suriye devlet lideri da herhalde kelamlarının sonucunu biliyordu. Ancak Arap ülkeleriyle alakaların süratle sıcaklaştığı koşullarda Türkiye ile ilgiler artık baş öncelik kabul edilmiyor. 2022 güz ve kış aylarında Suriye ağır bir güç ve iktisat krizi yaşadı; bu bağlamda Ankara ile bağlantıların geliştirilmesi krizin aşılmasının yollarından biri olarak mülahaza edilebilirdi. İç savaş başlayana kadar Türkiye, Suriye iktisadının en büyük yabancı yatırımcısı ve sınai eserlerinin en önemli alıcılarından biriydi. Suriye’nin kuzeyindeki Türkiye’nin anklavlarına elektrik veren şirketler de teorik olarak güç düşüncesi sorununu çözebilirlerdi.
Ama Şam mevcut durumda Arap ülkeleriyle normalizasyon trendini geliştirmeyi hedefliyor. Bunların pek birden fazla 6 Şubat’taki zelzeleden Suriye ile ağır bir diyaloga başlamak için mazeret olarak faydalandılar. 2011’den beri birinci kere şubat ayında Şam’ı Ürdün ve Mısır dışişleri bakanları, mart başında da Suudi Arabistan dışişleri bakanı ziyaret ettiler. Mısır ve Lübnan yöneticileri de Suriye devlet liderini şahsen aradılar. 26 Şubat’ta Şam’ı, içinde Irak, Ürdün, Filistin, Libya, Mısır ve BAE yasama organları liderlerinin bulunduğu bir parlamenter delegasyonu, keza Umman ve Lübnan milletvekilleri ziyaret ettiler. Suriye devlet lideri Beşar Esad da kısa mühlet evvel Umman ve BAE’yi ziyaret etmişti. …
Bu çerçevede Suriye’nin, bölgedeki temel milletlerarası örgüt olan Arap Birliği’ne geri dönüşü de yine konuşulmaya başlandı. 2022 kasımında benzeri bir teşebbüste Cezayir bulunmuştu; Arap Birliği’nin Cezayir’de yapılan pandemiden sonraki birinci doruğunun arifesinde Cezayirli diplomatlar Suriye’nin örgüte geri üyeliğinin yine tesis edilmesi için yer hazırlamaya yönelmişlerdi. Lakin İran Körfezi’ndeki iki monarşinin, Katar ve Suudi Arabistan’ın direnişini aşamamışlardı. Bu ikincisi şu anda Suriye’nin Arap dünyasına geri dönmesini destekliyor, lakin bir dizi ön koşul ileri sürüyor: muhalefetle diyalog başlaması, İran varlığının azaltılması, hudut denetimlerinin uyuşturucu trafiğiyle gayret hedefiyle sertleştirilmesi. Muhalefetle, bilhassa ülkenin kuzeyindeki anklavlarda ve İdlib’de bulunan örgütlerle diyalogun başlamasını Suriye’den Ankara da talep ediyor. Suriye devlet liderinin, Türk birliklerinin çıkmasına dair açıklaması olmasa bile bu mevzu dörtlü görüşmelerdeki en yakıcı bahislerden biri olabilirdi.
Sonuç olarak Suriye, çok çeşitli talepler içeren büyük bir baskı altında. Arap ülkeleri siyasi ıslahat bekliyorlar, Türkiye ülkenin kuzeyindeki askeri varlığına yönelik değişiklikler ve uzlaşma istiyor, İran da Suudi Arabistan’la münasebetlerinin yakın vakitte olağanlaşmasına karşın Arap ülkelerinin Suriye’deki nüfuzunun artmasından kaygılı. Bu koşullarda, Rusya, Türkiye, Suriye ve İran ortasındaki dörtlü istişareler devamlı olarak ertelenebilir. (A. Adrianov / İzvestiya, 23 Mart)
‘Türkiye Suriye’deki birliklerini çıkartmayı düşünmeye başladı’
Şam hükümetine bağlı yayınların kaynaklarının tezine nazaran Türkiye yetkilileri, komşusuyla ikili alakaların tekrar tesis edilmesine dair görüşmeleri canlandırmak için Suriye’deki sistemli birliklerinin varlık biçimini gözden geçirmeye hazır. Bu yayınlar Erdoğan’ın mayıs ayında planlanan genel seçimlerden evvel hiç değilse minimum diplomatik ilerleme sağlamaya çalıştığını vurguluyorlar. Ankara’nın Suriye’deki birliklerini çıkartmak için nitekim de bir takvim oluşturması mümkün, lakin uzmanlara nazaran pratikte sorunlar var.
Türkiye’nin Suriye’deki misyonunun biçimini değiştirme seçeneklerini incelediğini El Ahbar kaynakları açıkladılar. Bunlara nazaran Ankara, muhalefetin elindeki bölgeleri denetim etmeye devam eden sistemli birliklerinin çıkması için net bir takvim üzerine çalışmayı reddetmiyor. Bu tartışmaların detayları yok. Kaynaklar, Erdoğan’ın daha evvel olduğu üzere, mayıs ayındaki seçimlerden evvel Suriye ile görüşmeleri başlatma amacı güttüğünü argüman ediyorlar. Geçen yıl sonunda Moskova’da Rusya, Türkiye ve Suriye savunma bakanları düzeyindeki buluşmadan sonra ortaya çıkan diplomatik momentumun, Şam hükümetinden gelen talep zincirinin yüksekliği yüzünden solmaya başladığı düşünülüyor. …
Beşar Esad’a nazaran: “Erdoğan’ın önceliğinin başkanlık seçimleri olduğu anlaşılıyor, ancak Suriye’nin öncelik sırası farklı: Türk kuvvetlerinin çıkması ve bütün toprakları üzerinde egemenliğin tesisi.” …
Türkiye siyasetçileri için Şam’la normalizasyon sıkıntısı içerideki siyasi sorunların tahliliyle ayrılmazcasına bağlı. Neredeyse yüzde 90 düzeyindeki enflasyonun sonuçlarıyla yüz yüze olan kamuoyu fiilen Arap mültecileri günah keçisine çevirdi. Yeni toprak modüllerini da “güvenlik bölgesi” olmak üzere “temizlemek” için kara operasyonu başlatılacağı tehditleri ve gelenlerden kimilerinin zorla sınırdışı edilmesi halindeki tek tük hareketler reyting açısından alıcı bulamıyor. Dahası, Erdoğan’ın esas rakipleri de kazanmaları halinde göçmenlerin kütlesel olarak geri gönderilmesini teşvik için Esad’la azami ölçekte yakınlaşmayı vaat ediyorlar. Aralık ayında yapılan anketler Türklerin yüzde 59’unun bu tavrı desteklediğini gösteriyor. …
Strateji ve Teknoloji Tahlil Merkezi’nden Yuriy Lyamin, Nezavisimaya Gazeta ile görüşmesinde şunları söyledi: “Teorik olarak uzlaşmaya dayalı bir tahlile varılabilir, mesela Kürt kümeleri konusunda Türkiye’nin kaygılarını çözmeye karşılık Türk birliklerinin Suriye’den çıkmasına yönelik net bir takvim hazırlanması üzere. Ne yazık ki pratik olarak bu, başka sorunlu sıkıntılar bir yana konulsa bile, Suriye’deki Kürtlerin fiilen ABD tarafından himaye görmesi yüzünden çok büyük zorluklarla karşılaşır. Bu nedenle görüşmelerin yazgısı pek çok açıdan bölgedeki ve kimi kilit ülkelerdeki genel durumun dinamiğine bağlı.” Uzman, Şam hükümetinin şu anda Türkiye’deki seçim sonuçlarını bekliyor olabileceğini de belirtiyor. Keza, Lyamin’e nazaran, İran’la Suudi Arabistan ortasındaki ilgilerin normalizasyonunun geçtiğimiz günlerde sağlanmış olması klâsik olarak Tahran’ın dayanağına yaslanan Suriye devletinin genel müzakere durumunu da güçlendirme potansiyeline sahip. (İ. Subbotin / Nezavisimaya Gazeta, 23 Mart)
