Aytekin Karma
“Sansür” sözü etimolojik olarak Latince “censeo” ya da “censere” sözünden türemiştir ve “yargılamak, belirlemek ya da değerlendirmek” manasına karşılık gelir. Sansür, otoritelerin baskı ve güç gücüyle uyguladıkları bir yol olduğu için tarihi olarak otoritelerin bulundukları çabucak her vakit ve çabucak her toplulukta bir biçimde görünür.
Yazar, insan hakları avukatı ve gazeteci Eric Berkowitz’in kaleme aldığı ‘Tehlikeli Fikirler: Antikçağdan Uydurma Habere Batı’da Sansürün Kısa Tarihi’ isimli kitap, tam da bu sıkıntıyı incelemektedir. Berkowitz bu kitabında sansürü tarihi örneklerle tartışıp günümüze kadar gelir. Biz de böylelikle hem yasakçı zihniyetin hem de fikirleri yüzünden baskı altına alınan insanların dünden bugüne olan seyahatlerini görürüz.
‘Tehlikeli Fikirler’, geçtiğimiz günlerde Minotor Kitap etiketiyle raflardaki yerini aldı. Kitabı çeviren isimse His Akın.
‘DEHAYA ZULMETMEK ONUN TESİRİNİ ARTTIRIR’
Susturmak, en az konuşmak kadar eskidir. Bilhassa ilkel periyotta sözlerin, şimdikinden daha tesirli olduğu kabul ediliyordu. İlkel devirdeki insanın keskin bir soyut-somut ayrımı bulunmadığından büyüler, ayinler vb. ritüeller için kullanılan sözler, büyük felaketlere sebep olacak derece gerçek kabul ediliyordu. Ne var ki çağlar ve toplumsal şartlar değişse de, sözün gücü, konuşmanın gücü tıpkı “tehlikeyle” hayatına devam etti. (Günümüzde bile, hem muhafazakar hem de demokrat kesim tarafından yasaklanan sözlerin, tabirlerin bulunduğu ve karşılıklı olarak sansürlenmesi talep edilen kaç durum, olay ve telaffuz olduğu hepimizin malumu.)
Berkowitz’in verdiği şu çarpıcı örnekle başlayalım: Çin’in “ilk imparatoru” unvanını taşıyan Çin Şi Huang (MÖ 259-210), merkezi otoriteyi kurduktan sonra halkın fikirlerini bile tahakküm altına almak ve otoritesini her yere yaymak için Konfüçyusçu alımlara ve onların öğretilerine neredeyse savaş açar. Konfüçyusçu alımları öldürttüğü, alimleri canlı diri gömdürdüğü yetmezmiş üzere, ipek kumaşlara, bambulara, tahta tabletlere yazılan şiirleri, bilgelik kelamlarını, tarihi ve felsefi metinleri yaktırır. Halkın bunlardan rastgele birine sahip olmasını kesinkes yasaklar lakin bunların birer kopyasını kendi sarayında koruma eder.
Çin Şi Huang bu sayede gücünü herkese gösterdiğini, hakimiyetini yedi düvele yaydığını düşünür fakat işin aslı o denli değildir. Çünkü bu türlü yaparak aslında bilginin ne derece kıymetli ve kuvvetli olduğunu herkese göstermiş olur.
Antik Yunan’da, “Her şeyin ölçüsü insandır,” aforizmasıyla bilinen sofist filozof ve retorikçi Protagoras ise dine saygısızlıktan dolayı yargılanır ve kitapları bir meydanda yakılır. Bilindiği kadarıyla birinci kitap yakma aksiyonu budur. Protagoras ise bir rivayete nazaran sürülür, bir rivayete nazaran kaçar fakat her iki şartta da vefatı bir deniz kazasında gerçekleşir.
Roma devrinde de “tehlikeli” görülen yapıtlara ve bireylere de misal bir sansür uygulandığını görürüz. Roma’nın ünlü tarihçilerinden Tacitus şöyle der:
“Bugünkü despotizmin, gelecek kuşağın anılarını nitekim yok edeceğine inananların ahmaklığına gülmemek elde değil. Dehaya zulmetmek, aksine, onun tesirini arttırır. Yabancı devletlerin tiranları ve onların zulmünü örnek alanların tamamı, kendilerine makûs şöhret, mağdurlarınaysa şan ve onur kazandırmaktan öteye gidememişlerdir.”
PEKİ YA HALKIN UYGULADIĞI SANSÜR?
Ortaçağ’da kilisenin sansürü, 19. yüzyılda monarşilerin sansürü, 20. yüzyılda totaliter devletlerin sansürü… Listeyi her devirde pek çok örnekle çoğaltmak mümkün. Fakat Berkowitz eskiyi anlattığı kadar günümüzü de anlatır. Üstelik günümüzü işlerken yalnızca Kim Jong-Un, Putin, Trump, Erdoğan üzere isimlerden bahsetmez. Yani sansürü yalnızca üstten aşağıya inen bir şey olarak açıklamaz. Tıpkı vakitte aşağıdan üste ya da halkın kendi kendisine uyguladığı sansürü de işin içine ekler.
Peki ne demektir bu ve nasıl olur?
Cevap kolay: Toplumsal medya sayesinde.
Sosyal medya, halka gibisi görülmemiş bir güç verdi. Elbette evvelki çağlarda halk örgütlenip aşikâr başlı şeyler konusunda yetkililere geri adım attırmıştır ancak bu kadar kolay halde ve kısa müddette örgütlenip, bu kadar tesirli sonuç almak daha evvel gibisi görülmüş bir şey değildir. Halk bu gücü vakit zaman yargıyı baskılamak, vakit zaman maddeleri ve yasa koyucuları baskılamak için kullanır. Dediğini yaptırdığı da vakidir. Berkowitz bunu da sansürün bir çeşidi olarak yorumlar.
Beri yandan Berkowitz sansürün, genelde sağ-muhafazakar bir kesim tarafından savunulup günbegün yine üretildiğini lakin artık tıpkı sistemin sol-muhalif kesim tarafından da kullanıldığını söyler. Bu sorunlar genelde ayrımcılık, bayan hakları, LGBTİQ hareketi, tabiat hareketi üzere hususlarla bağlı olsa da sansür, sansürdür der. Daha mahallî bir örnek olması hasebiyle, geçtiğimiz yıllarda stand-up’çılara karşı başlatılan linç kampanyasını hatırlayabiliriz. “Her şeyin mizahı olmaz!” düsturuyla sallanan kılıçlar birkaç kelle aldı almasına fakat sonuç ne oldu? O görüntüler daha çok ilgi çekti ve genel olarak stand-up, daha çok insan tarafından izlenmeye başlandı.
Böylece başta söylediğimiz yere geri döneriz: Yasaklanmak istenen, sansürlenen kişi, niyet, olay vb. daha çok dikkat çeker ve aksi üzere daha çok yayılır. Sansür, bir yok edici olmaktan fazla, kutsiyet atfeden, içten içe direnişe sebep olan bir hınç yaratır. Nâzım Hikmet’in ve Ahmet Kaya’nın yasaklansa bile her vakit daha çok okunup dinlenmesi ve bir direniş sembolüne dönüşmesi bir diğer örnek olarak verilebilir.
Ancak toplumsal medya linçi ve sansürünün tüm bunlara karşın yeniden de saf olduğunu söyleyemeyiz. Çünkü toplumsal medya bot hesaplar, site algoritması vb. şeyler sebebiyle manipülasyona açıktır. Münasebetiyle beşerler kısa müddette bir yerlere yönlendirilebilir, kapıldığı linçin gücüyle vakit zaman kandırıldığını anlamayabilir. Varsayım edileceği üzere bu da “satın alınabilir” bir şeydir.
Berkowitz’e nazaran sansür, her halükarda bir zayıflık göstergesidir. Otoriteler, bir şeyi sansürlemeye çalıştıklarında aslında şunu demek isterler: Biz doğrusunu biliyoruz, siz de bunu kabul edeceksiniz… Bu kibir bilhassa matbaanın icadından evvel daha ayan beyan halde gözlenebilir. Matbaanın icadından sonra ve bilhassa de günümüz teknolojisindeyse -basılı, görsel vb.- bir şeyi sansürleyip ortadan kaldırmak mümkün değildir. O şey kesinlikle ancak kesinlikle kendini “gizleyecek” bir yer bulur. Baskılandıkça popülerleşir ve “gizlendiği” alanı çoğaltmaya başlar. Örneğin Çin’in özgür basına dair katı tavrı, Hudut Tanımayan Gazeteciler tarafından trajikomik halde aşılmıştır. Gazeteciler haberleri pop müziği haline getirilip Spotify listelerinden ya da çevrimiçi bir oyun olan Minecraft üzerinden insanlara ulaştırmışlardır.
Son kertede Berkowitz, sansür mantığının da, sansürcülerin de, sansürlenenlerin de zihniyetinde tarihî olarak büyük bir fark olmadığı söyler. Yalnızca, günümüz teknolojisinde halkın bağlantı hakkı daha da genişlediği ve otoritelerin “tehlikeli” şeyleri yasaklamakla bir yere varamayacaklarını anladıkları için manipülasyona daha çok meylettiklerini söyleyebiliriz.
