Naziler 1940’ta Paris’e girdiklerinde korkulan gerçekleşir ve kent bir hafta bile dayanamadan düşer. SS subayları ve gestapolar kentin dört bir yanına yayılırken, Parisliler de büyük bir tasayla ömürlerine devam etmeye çalışırlar.
Özellikle de Museviler.
Birinci derecede “düşman” olarak görülen Musevilerin çok geçmeden meskenleri ve iş yerleri işaretlenir. Beşerler işaretleri olağanlaştırmaya başladıklarında her bir Yahudi’nin sarı Davud yıldızı takması mecburî hale gelir. Buna alışıldığında ise tutuklamalar, azaplar ve infazlar devreye girer.
Nazilerin Fransa işgalini anlatan en güzel kitaplardan biri de Joseph Joffo’nun yazdığı ‘Bir Kese Bilye’ isimli romandır. 10 yaşında bir çocuğun ağzından, yaklaşık dört yıllık bir vakti anlatan ‘Bir Kese Bilye’yi bu kadar değerli yapan şeyse yalnızca kitabın lisanı ve etkileyici öyküsü değildir elbette; Joffo bu romanda şahsen kendisini ve ailesini anlatmıştır.
BABADAN OĞULA…
Kalabalık bir aile olan Joffo ailesi, bulundukları bölgede berberlikleriyle nam salmış bir ailedir. Hatta Yahudi oldukları bilindiği halde birtakım SS subayları yeniden de onlara tıraş olmaya gelirler.
Peki bu ayrıcalık onlara kurtarmaya kâfi mi?
Dün olmadığı üzere, artık de yetmeyecektir ne yazık ki…
Bir Rus Yahudi’si olan baba, 8-10 yaşlarındayken, Çar’ın askeri olmak istemediği için birkaç âlâ nasihat, az biraz da parayla konutundan ayrılıp yollara düşmek zorunda kalmıştır. Ne iş olsa yapmış, insanın en güzelini ve en kötüsünü görmüş, derken yolu Fransa’ya düşmüş ve bir dirlik tertip kurmuştur.
Ne tuhaftır ki, ortadan kırk küsür yıl geçtikten sonra benzeri bir konuşmayı kendi çocuklarına yapmak durumunda kalır. Daima birlikte hareket etmelerini riskli bulduğundan, evvel büyük evlatlarını gönderir, akabinde 10 yaşında olan Joseph ile 12 yaşındaki Maurice’i alır karşısına, böyleyken bu türlü der ve onları da apar topar gönderir.
Jo ve Maurice, Yahudi olduklarını gizleyip kendilerine yeni bir soyadı ve yeni bir kıssa uydurarak Paris’in dışına, “Özgür Fransa”ya gerçek yola çıkarlar. Üslerinde hiçbir evrak yoktur. Gestapo, evraksız herkesi gözaltına aldığı için Jo ve Maurice bir din adamının yanında hareket ederek son anda kurtulurlar.
Ancak her şey daha yeni başlamaktadır. Özgür Fransa topraklarına kaçak yollardan geçmek çok maliyetlidir. Çocuklar onlara kılavuzluk edecek birini bulup gece vakti yola çıkarlar ve sonu kolaylıkla geçip bir çiftliğe sığınırlar. Doğal Maurice tekrar de rahat durmaz; kardeşinden gizlice geri döner ve huduttan bir sürü insanı geçirerek bir tomar para kazanır.
Nice’e gelene dek irili ufaklı bir sürü badire atlatan çocuklar sonunda ağabeylerini bulurlar. Lakin anne ve babaları gözaltına alınmıştır. Çocuklar elbirliğiyle çalışıp para kazanmaya çalışırlarken, büyük abi de gidip anne ve babayı kurtarmaya çalışır.
Aylar sonra bütün aile bir ortaya geldiklerinde sonunda rahat yüzü göreceklerini sanırız fakat çok geçmeden işler tamamıyla karışır.
İŞGAL KAÇ YIL SÜRDÜ?
Jo ve Maurice’in macerası kitap boyunca sürer. Daima tehdit altında olan bu iki çocuk vakit zaman çok güç durumlara düşerler fakat bir halde yollarını bulurlar. 1944’te Naziler çekilene kadar ortadan yalnızca dört yıl geçer -hiç yoksa o denli olduğunu sanırız- lakin gerçekte, onlarca yıl geçmiş üzeredir. Jo ve Maurice’in erginlenmesi de işte bu biçimde olur.
Ancak bu erginlenme sakallı adamlarınkine misal bir formda gerçekleşmez. Jo ve Maurice, Paris’ten gitmeleri gerektiğini duyduklarında, okuldan ve ödevlerden kurtuldukları için içten içe sevinirler. Gestapodan kaçtıktan sonra ağaçlara kadar yarış yaparlar, sonu geçip bir panayıra girerler, çeşitli oyunlar oynayıp sinema izlerler. Öbür bir deyişle, savaşa ve dünyaya bakışları hâlâ çocukçadır. Yaşanan onca şeye karşın devam edebilme gücünü de esasen bu histen alırlar.
Gezip gördükleri yerlerdeki her insan, her yer onların, bilhassa de romanın anlatıcısı olan Jo’nun gözünden okura yansıdığı için kitap boyunca tuhaf bir pay kapılırız. Onların baktığı yerden, yaşanan vahşet daha anlamsız görünür. Çünkü onlar bir çocuk olarak, sarf edilen sloganlardan, kutsal ülkülerden azadedirler. Onlar yalnızca arkadaşlarıyla toplanıp bilye oynamak istemektedirler.
Evet, çocuklar bütün bu tantanaya mana veremezler. Paris’te birinci kere Davud yıldızı takarak okula gittiklerinde, pek çok çocuk onları çember içine alarak büyüklerinden ezberledikleri şeyleri söylemeye başlarlar. Jo ise onlara, “Ben dünkü benim,” der. Yalnızca bu kolay gerçeği anlatmaya çalışır.
Daha sonra, sert bir öğretmenin dersine girdiklerinde, Jo sözlüye kaldırılmamaya içerler. Çalışkan bir öğrenci değildir, sözlüden korkar ancak yeniden de bu duruma içerler. Ceza alma değerine defterini yere büyük bir gürültüyle düşürür. Öğretmeni dönüp de bunu yapanın Jo olduğunu görünce hiçbir şey olmamış üzere ders anlatmaya devam eder. Jo da kendisi için okulun o an bittiğini anlar.
İLGİNÇ BİR ARGÜMAN: TEMEL MUHARRİR KİM?
‘Bir Kese Bilye’, Joseph Joffo’nun birinci kitabıdır. Yayın tarihi 1973’tür. Türkçeye birinci çevrisi 1977’de Müntekim Ökmen tarafından yapılır. Milliyet Yayınları tarafından basılır. Şimdilerde kitabın yayın hakları Mundi Yayınları’na ilişkin. Yeni çevirmenin ismi ise Damla Kellecioğlu.
‘Bir Kese Bilye’, pek çok büyük kitap üzere, tekraren reddedilmenin sonunda, küçük ölçekli bir yayıncı tarafından basılır ve basıldığı yıl Fransa’nın en çok satan romanı haline gelir. Kısa müddette 20 lisana çevrilip onlarca ülkede kitap raflarına girer. Bir de bunlar yetmezmiş üzere, birden çok kez tiyatroya, sinemaya uyarlanır.
Jo, 1977’de ‘Baby-foot’ isminde bir de devam kitabı muharrir. Bu kitapta Jo, 15 yaşına gelmiştir. İşgalden kurtulan Paris’te birinci gençliğini geçiren, boksör olmayı ve bol para kazanmayı hayal eden bir delikanlı olarak görürüz Jo’yu. Bu kitabın aktüel baskısı şimdi yoktur. 1981’de, Karacan Yayınları tarafından yapılan bir baskı mevcuttur yalnızca. ‘Düşler Çağı’ ismi verilen bu kitabın mütercimi de Müntekim Ökmen’dir.
Ancak ne hikmetse bu kitapta Maurice’i görmeyiz. Bu da bize iki kardeş ortasında bir sorun olup olmadığını sorgulatır. (Hadi biraz dedikodu yapalım.) Araştırmalarıma nazaran; Joffo’lar Paris’e döndüklerinde berberliğe devam ederler ve o denli bir üne kavuşurlar ki kentin farklı yerlerinde on iki salona, yüzden fazla çalışana sahip olurlar. Kardeşler, salonların yöneticisi pozisyonundadırlar. Joseph, 1971’de bir kayak kazası geçirip bir müddet yatalak kalır. Bu süreçte de ‘Bir Kese Bilye’yi yazmaya başlar.
Ancak Maurice’in itirazları tam olarak burada başlar. Bu itirazların birincisi, kitapta Jo’nun kendini ön plana çıkardığına, temelinde her şeyi yapanın kendisi olduğuna dairdir. Jo’nun birinci tekilinden yazılan bir kitap için bu yanlış anlaşılma olağan görülebilir. Fakat işin suçlayıcı tarafı şudur; Maurice kitabı kendisinin yazdığı söyler. İmza günleri vs. ile uğraşmak istemediğinden kitapta Jo’nun isminin geçtiğini belirtir. Bir öteki yerdeyse bu açıklamaya şöyle bir bilgi eklenir. (Kitap, Claude Klotz’a, yaptığı katkılardan dolayı ithaf edilmiştir.) Maurice de, kitabı yazanın aslında Klotz olduğunu, Jo’yla kendisinin de ona başlarından geçeni anlattıklarını ileri sürer. Yani Klotz’un hayalet müellif olduğunu argüman eder.
Maurice’in bütün bu itirazları tam olarak neden kaynaklanır bilinmez lakin Jo, bundan sonra yazdığı öteki kitaplarla yeterli bir muharrir olduğunu, yani ‘Bir Kese Bilye’yi de yazabilecek biri olduğunu herkese gösterir. Fakat Maurice tekrar de rahat durmaz. 1990’da ‘Pour Quelques Billes de Plus’ isminde (Birkaç Bilye Daha İçin) biçiminde bir kitap müellif. Bu kitapta olayları kendi bakışından anlatır.
Jo, kitabın sonsözünde; babasının bir çıkınla çocuk yaşta yollara düştüğünü, kendisinin yazgısının de emsal olduğunu söyler ve umarım benim çocuklarımın başına da tıpkı şey gelmez diye bir temennide bulunur.
Bildiğimiz kadarıyla Jo’nun çocuklarının başına bu türlü bir şey gelmedi ancak Orta Doğu’daki savaştan kaçan pek çok insan onunla birebir yazgısı paylaştı ve paylaşmaya da devam ediyor.
Savaş hâlâ bir yerlerde çocukları erkenden büyütüyor.
