Antoine Compagnon’un ‘Teorinin Cini-Edebiyat ve Sağduyu’, Savaş Kılıç çevirisiyle Metis Yayınları tarafından yayımlandı. Hakikatin teori ve sağduyu ortasında bir yerde konumlandığından yola çıkan kitap, kuşkucu ve ussal bir yaklaşımla teoriye hudut çekerken okuru her vakit uyanık tutmayı amaçlıyor.
Hafızam beni yanıltmıyorsa bir konferansta Enver Ercan’dan şöyle bir anekdot dinlemiştim: Bir gün, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın kapısı çalar. Gelen, fakir komşularıdır: Bir anne ve çocuğu. “Öğretmen sizin şiirinizi ödev verdi” diyerek şairin yardımını isterler. Şair buna gönülsüz olsa da yalvaran anne-oğulun ısrarına dayanamaz ve yardımı kabul eder. Ortadan vakit geçer, şairin kapısı yıkılacakmış üzere çalmaya başlar. Gelen annedir, “Nasıl insansınız siz, oğlum sizin yüzünüzden sıfır aldı!” Çocuk sıfır almıştır zira öğretmenin sorduğu soru “Şair burada ne demek istemiş?” sorusudur. Yanıt ise şairin değil öğretmenin başında belirlediği karşılıktır. Kısaca burada bir ikiyüzlülük vardır. Şairin niyeti öğretmen tarafından temellük edilmiştir. Bu bir sağduyu problemdir, tıpkı teoride olduğu üzere. Hakikaten Antoine Compagnon’un çıkış noktası da teori ve sağduyu ekseninde teori problemini irdelemektir “çünkü hakikat her vakit ikisinin ortasında bir yerdedir.” Lakin dikkat buyurun, “Şair burada ne demek istemiş?” sorusu alelade bir soru değildir. Bu soruyu çokça duymuşsunuzdur ki büyükbabanıza veya büyükannenize sorsanız, onların da tıpkı soruyu duyduğunu teyit edebilirsiniz. Üstelik yalnızca Türkiye yurttaşlarına has bir durum değildir bu:
“Edebiyat teorisinin bu sancılı soruları bir daha dönmemek üzere silip attığı sanılmış olabilir. Lakin karşılıklar geçip gitse de sorular kalır. Sorular daima aşağı üst birebirdir. İçlerinden bir-ikisi vardır ki jenerasyonlar geçtikçe geri gelmeye devam eder. Teoriden evvel, edebiyat tarihinden de evvel soruluyordu bu sorular, teoriden sonra da neredeyse birebir aynı halde soruluyorlar.”
Nedeni, bu soruların muhtemelen doğal ya da mantıklı olduğu düşünülen karşılıklara sahip olmasıdır zira teori, tıpkı kendisi üzere mantığı da kurumsallaştırmıştır. Aşikâr kuramlar, muhakkak mantıki çıkarımları kapsar. Kısaca kuramlar reçetelere dönüşmüştür. Benzeri teknikler üzerinden misal sonuçlara ulaştırır eleştirmeni. Öte yandan eleştirmen-tarihçi ortasında da ince bir çizgi vardır; tenkit metinden, tarih ise bağlamdan hareket eder. Hakikaten bir tenkidin önermeleri “metne en küçük bir bağlam kazandırdığı” vakit edebiyat teorisine mi yoksa edebiyat tarihine mi dahil edilmelidir? Çünkü teori metni pahalandırmak, tarih ise açıklamak içindir. Bu bağlamda betimsel olan tenkitler ne derece teoriktir? Üstelik edebiyat teorisi ile yazınsal kuram (çevirmen nüansa dair not düşmüş burada) kavramları da edebiyatla filolojiyi, edebiyatla tahlili karşı karşıya bıraktığı için net bir ayrım içermez. Hem ikisi de edebiyatın açıklamaya muhtaçlığı olduğu ön kabulünden yola çıkar. Üstelik edebiyatın teorisi ve pratiği ortasında birden fazla vakit ideolojiyle karşılaşırız! Böylece teorik müracaat polemikçidir. Oburunun önermesini yanlışlar, bir oburu da onunkini: Rakip olmadan ilerleyemez, kısırdır. Münferit yapıtların gerisindeki değişmezleri bulmaya çalışarak evrenseli yakalamayı amaçlamak ve dahi bunu gramerlerle formüle etmeye çalışmak ilerleme midir? İşte burada Platon ve Aristoteles’in çabalarından fazlasını göremeyiz çünkü “günümüzdeki manasıyla edebiyat teorisi retorik ve poetikaya sahip çıkıyor” olmakla birlikte çağdaş edebiyat teorisi de betimleyici bir mahiyette meydana çıkar. Buradan daha çetin bir soruya atlamak gerekirse, edebiyat eleştirmenlerinin “unvanını hak etmeyen birer izlenimciden ibaret olduklarını” söylesek yanlış olur mu? Öbür bir deyişle farklı kuramlardan hareket eden iki kişi “aynı normları benimsemiyorlarsa” edebi düzlemde diyalog kuramazlar…
İşte bu sorunsalları irdeleyen Compagnon; teorinin, eleştiriyi eleştiren bir üst-eleştiri olduğunu ve sorulan soruların arazını gün ışığına çıkartmasından ötürü da göreci olduğunu belirtir. Varılan sonuç ise teorisyen sayısı kadar teori olduğudur. Birçok vakit teori inanç veren bir öge olarak karşımıza çıkar. Teoriden âzâde bir tenkide ne kadar güvenilebilir? Teorinin yokluğu okuru huzursuz eder. Hiçbir teoriye yer vermediğini vurgulayan Compagnon ise formül olarak edebiyat teorisinden genel kavramları yani “ilkeler, ölçütler üstüne düşünme çabasını”, yazınsal kuramdan ise “edebiyattaki sağduyunun eleştirisini ve biçimciliğe başvuruyu” alır. Böylelikle kışkırtıcı sorular ortasında gezinerek işleri zorlaştırmak ister:
“Dolayısıyla niyetim hiçbir biçimde işleri kolaylaştırmak değil, bilakis tetikte tutmak, kuşkulu ya da kuşkucu hale getirmek, hasılı eleştirel ya da ironik hale getirmek. Teori bir ironi okuludur.”
Başlığı Baudelaire’in kendi aksiyoncu Ciniyle, Sokrates’in yasakçı Cini ortasındaki aykırılığa atıf yapan kitap, edebiyat kavramının var olması için gerekli olan beş öğe (yazar, kitap, okur, lisan, gönderge) ile niyet tabirinin kapsamından yola çıkararak şu yedi başlığı içerir: Edebiyat, Müellif, Dünya, Okur, Üslup, Tarih, Paha, Sonuç: Teorik Serüven. Fakat bu türlü kapsamlı bir kitap olmasına karşın üstte belirtilen tuzaklara düşmüş müdür? Elbet düşmüştür ki bunu Compagnon da kabul eder. Lakin gayesinin bahsettiklerinden azade bir metinden çok okurun zihnini açık tutmak ve onu uyandırmak olduğunu vurgular.
Ek olarak, kitabın yepyeni lisanında birinci kere 1998 yılında yayımlandığını ve Türkçeye yeni kazandırıldığını belirtmeli. Kısaca müellifin kurcaladığı meselelerin bir kısmı yeniliğini yitirmiş olsa da birçok “Şair burada ne demek istemiş?” sorusu üzere karşımızda kanlı canlı dikilmekte. Fakat Türkiye okuru bu yüzlerce maniyle birlikte daha çetin olanlarıyla da uğraşmakta. Mesela, teoriye dair yapıtların yıllar sonra çevrilmesi sorunu. Üstelik farklı farklı yayınevlerinden. Bazen de tıpkı yayınevinden farklı mütercimlerin elinden çıkmış metinler görüyoruz. Velhasıl terminoloji problemini aşmak için teoriye dair kitapları karşılaştırarak “niyetleri alımlamak” zorunda kalıyoruz. Üstelik çevirilerin seyri doğrultusunda teorik müktesebatı anakronik olarak takip etmek icap ediyor. Görüldüğü üzere problemler da sorunsallar da bitmiyor; katre derya içinde derya katre içinde, misali. İşte tam da bu karmaşık gidişatın kitabı ‘Teorinin Cini’. Maksadı edebiyatı mitlerden temizleyerek en arı haliyle sunmak değil; tersine teorinin bu teskin eden, inanç veren, optimist yapısını kırarak okurun her daim uyanık kalmasını sağlamak. Bu temel gaye ile de teoriye ve edebiyata dair teolojik oluşumu yıkmayı hedefliyor; sevgilileri, imanları, müritleri, havarileri… Bütün bunların sonucu olarak ise bir okur olarak farkına vardığımız veya yeni(den) idrak ettiğimiz en vurucu konu ise edebiyatın sınırsız, teorinin sonlu olduğu hakikati olsa gerek:
“Edebi paha teorik olarak temellendirilemez: Bu da edebiyatın değil teorinin hudutlarından biridir.”
