Üç devir, üç muharrir, üç Rusya: H. G. Wells’ten Steinbeck’e Rusya günlükleri

İngiliz bilim kurgu muharriri H G Wells 1914 te ‘görkemli monarşi’ devranında ziyaret ettiği Rusya Travesti Göztepe ya 1920 de ihtilalden üç yıl sonra bir sefer daha gelir Üstelik turistlere ayrılan otellerde değil dostu Maksim Gorki nin St Petersburg daki konutunda kalır Birinci Dünya Savaşı nın ve hiç bitmeyen bir iç savaşın çöküntüye uğrattığı Petersburg da kepenkler kapalıdır Gogol ün Neva Bulvarı’nda anlattığı insanı derin bir illüzyona sürükleyen ışıltılı vitrinlerden eser yoktur Kararmış vitrinlerde böceklenmiş bozuk mallar sergilenmektedir Kent kendisini harekete geçiren ‘görünmez el den metanın gizeminden mahrumdur artık Wells de çağdaş kente ritmini verenin ne olduğunu anlamıştır

Kapanan dükkânlar yüzünden sokaklarda gezinmek artık saçma sapan bir faaliyet haline gelmiş Artık kimse dolaşmaya çıkmıyor Burada çağdaş bir kentin sokaklarında uzun uzun sıralanan dükkânları restoranları ve bu üslup yapıları sayesinde var olduğunu idrak ediyorsunuz 1

Petersburg u vakitsiz bir şark kentine döndüren şey ihtilalin eşyanın tabiatıyla oynamasıdır Artık gelip geçenlerin aklını çelecek onları yolundan edecek objeler sadece ihtilal müzesinde sergilenmektedir

1950 lerde Sovyetler Birliği ni ziyaret eden Marquez de Moskova da vaktin durduğuna şahit olmuştur

Sınıfların ortadan kalkması hayret verici bir şey Herkes eşit herkes tıpkı seviyede herkes makus dikilmiş eski püskü giysiler içinde ayaklarında kalitesiz ayakkabılar var Hiç çabuk etmiyorlar telaş yok güya yaşamak için her şeyi ağırdan alıp tüm vakitlerini kullanıyorlar 2

KAPİTALİSTLER ÇILDIRMIŞ OLMALI

Marquez in en ilgi alımlı anısı elbet ki etrafına topladığı gazeteci kalabalığına ‘reklam’ı anlatmaya çalıştığı sohbettir Sovyet gazeteciler evvel gazetede patron diye birinin varlığına inanmakta zahmet çekerler sonra da Pravda nın Sovyet devletine nelere mal olduğunu düşünüp bu patron denilen bey in ne diye bu türlü kârsız bir işte ısrar ettiğini sorgularlar Marquez o anda sihirli sözcüğü söyleyiverir ‘Reklam ‘ Fotoğraflar çizer örnekler verir hesaplar yapar lakin beyhude Reklamın ne olduğunu ve neden gerekli olduğunu anlatamaz Onları oteldeki odasına götürüp içinde reklam olan gazeteleri gösterir İki başka markanın reklamları vardır gazetede Reklamın ne işe yaradığını anlatır gazeteciler evvel kendi ortalarında tartışırlar sonra da Marquez in nedenini hiçbir vakit anlayamadığı bir gülme krizine tutulurlar

Marquez in kendi tabiriyle ‘tek bir Coca Cola reklamı bulunmayan 22 milyon 400 bin kilometrekare’lik bir ülkede reklamın mantığını anlatma gayreti Steinbeck in pek hızsız bulduğu Rusları hayli eğlendirmişe emsal

AH ŞU SAKALLI PEYGAMBER

Wells ‘peygamberleri Marx tan nefret etse de Bolşevikleri dürüst ve kelamına sadık beşerler olarak görür Hatta o denli ki yozlaşmış bir monarşinin ve Batı emperyalizminin yok ettiği Rusya yı aç ve bilgisiz bıraktığı halkı ayağa kaldırabilecek ‘medenileştirecek’ tek güç Bolşeviklerdir Wells e nazaran Evrimci kolektivist Wells in Marx a karşın Bolşeviklere tanıdığı kredinin nedeni bir manada Bolşevizm i ve ihtilali bir uygarlaşma projesi olarak görmesidir Tekrar de Bolşeviklerin Avrupa da ihtilal bekleyen Marx ın kelamına uyarak Avrupa personel sınıfını bir türlü ihtilal yapamadığı için daima azarlamalarından Lenin de dahil olmak üzere görüştüğü herkesin kınama ve küçümseme karışımı bir halla Ee siz ne vakit ihtilal yapacaksınız diye sormalarından duyduğu bıkkınlığı gizlemez

Marx ve ‘dünyanın en gözü kara ve tecrübesiz idare makamı’ olarak isimlendirdiği Bolşevikler alaycı oklarına sık sık gaye olsalar da Wells sevgili dostu Gorki yi ve onun yoldaşlarını cumhuriyetin konukseverliğinin keyfini sürüp ülkesine gidince de berbat bir dedikoducuya dönüşen Bertrand Russell ın ikiyüzlülüğüne kurban vermemeye kararlıdır

STEİNBECK İN GÖZÜNDEN RUSLAR VE İNSANLAR

Ruslar dostça hislerle gelip ateşli bir Rus aleyhtarı olarak dönen ziyaretçiler konusunda öylesine kaygılıdırlar ki 1947 de ülkelerini ziyaret eden John Steinbeck ve fotoğrafçı Robert Capa ya övgünüz sizin olsun gerçeği sadece gerçeği yazın yeter minvalinde bir kural koşarlar Steinbeck ve Capa sırf gerçeği söyleyeceklerine dair kelam vermişlerdir ancak sadık kaldıkları gerçek Rusların canavar olduğuna inanan Amerikan kamuoyuna Rusya da insanların da kestirim ettiğimiz üzere insan olduğunu ve başka beşerler üzere onların da çok uygun beşerler olduğunu gördük cümlesinden öte bir gerçek sunamazlar 3 Baktıkları her şeyde Amerikalıların yeniden varsayım edebilecekleri üzere rüküşlük yoksulluk pespayelik görürler Moskova daki küçük Amerikalı topluluğu olmasa dertten öleceklerdir Ne iki yıl evvel Alman ordularının harabeye çevirdiği kentler ne de kolu bacağı kopmuş beşerler ilgilerini çeker Her yerde cümbüş arayan gözlerle bakarlar etraflarına tiyatro bale vb aktiflikleri entelektüel konuşmaları sıkıcı bulurlar Bütün âlâ niyetlerine manaya eforlarına karşın gereğince güçlü ve görgülü bulmadıkları mesken sahibini aşağılayan haydi bizi eğlendirin diye tutturan şımarık ve sabırsız konuk havasından kurtulamazlar bir türlü

Steinbeck yazarlığından soyunup seyahat muharriri kılığına büründüğünde adeta mensubu olduğu milletin üstünlüğünü önyargılarını kanıtlayacak ipuçlarının peşine düşmüş üzeredir Bayanların makyajsız ojesiz olmalarını yargılar Amerikalının her şeyin seyirlik olmadığı ve kendi beğenisine sunulmadığı bir dünya karşısındaki hali en kolay tabirle reddediştir Steinbeck de turist gözünün yüzeyselliği ve orada kalıcı olmadığını bilmenin verdiği keyfiyetle Alexis de Tocqueville in Amerikalılar pratik hayatlarının sunduğu bütün zorlukları yardım almadan çözmeyi başardıklarını gördükçe dünyadaki her şeyin açıklanabileceği ve dünyadaki hiçbir şeyin manaya hudutlarını aşamayacağı üzere bir sonuca varırlar 4 diye tanım ettiği kibre düşer sıklıkla

STALİN NEDEN Mİ SONUÇ MU

1947 de Sovyetler Birliği nde Stalin in alçıyla bronzla boyayla yahut iplikle işlenmiş gözlerinin görmediği tek bir köşe yok diye müellif Steinbeck Bir Amerikalının anlayamayacağı şeylerden biri de başkan kültüdür Rusların Amerika ya dair meraklı sorularını cevaplarken en çok bu problemin altını çizer Meğer Marquez e nazaran Devasa boyutlardaki insan fotoğrafları Stalin in buluşu değil dir Rusların psikolojisinde çok eskiye dayanan bir şey hacim ve ölçüyle ilgili bir içgüdü dür

Steinbeck e konuk olduğu meskenlerden birinde mesken sahibinin okuduğu 1634 tarihli pasaj Steinbeck ve Capa nın gözlemledikleri ve deneyimledikleri birçok şeyin aslında ‘çok eskilere’ dayandığını ispatlar niteliktedir

Moskova daki Ruslar daima bilinmeyen polis tarafından izlenen yabancılara karşı son derece kuşkucudur Bunların her hareketi kayıt altına alınıp genel merkeze bildirilir Her yabancının başına kesinlikle bir muhafız dikilir Ayrıyeten Ruslar yabancıları konutlarında konuk etmez hatta onlarla gereğinden fazla konuşmaktan bile korkarlar Bir devlet görevlisine gönderilen ileti genelde karşılıksız kalır devamında gönderilen ısrarlı iletiler da birebir mukadderatı paylaşır Kişi fazla ısrar ederse ilgili yetkilinin o anda kentte olmadığı yahut hasta olduğu söylenir Yabancıların Rusya içinde seyahatine güç müsaade verilir ve seyahatleri esnasında yakından takip edilirler Bu genel soğukluk ve şüphecilik münasebetiyle Moskova yı ziyaret eden yabancılar yalnızca birbirleriyle münasebet kurmak zorunda kalır

Marquez in Kızıl Meydan daki Anıtmezar da hiç pişmanlık çekmeden uyuyor dediği Stalin de muhtemelen Rus Ruhu nu bildiği için pişmanlık duymuyordur

LENİN MÜZESİ ‘NEŞE HARİÇ HER ŞEY’

Steinbeck Lenin Müzesi ni gezerken Lenin in şahsen tarihteki yerinin farkında olarak yaşadığı hissine kapıldığını muharrir Lenin le ilgili her şey o müzededir ‘neşe hariç ‘ “Bu adamın hayatı boyunca bir defa bile aklından hafif yahut sevinçli bir fikir geçtiğine, bir kere de olsa dolu dolu güldüğüne yahut bir akşamı eğlenerek geçirdiğine dair hiçbir şey yoktu burada.” Steinbeck’in müşahedesi Bolşevik Devrimi’nin tarihini yazan E.H. Carr tarafından da doğrulanır aslında. Lenin, öğrenciliğinden itibaren çalışmasının ve devrimci faaliyetlerinin önündeki tüm mahzurları ortadan kaldırmış, çok sevdiği pateni, satrancı, Latinceyi bırakmıştır. İhtilalden sonra Gorki’ye söylediği kelamlar, müzedeki ‘ciddiyeti’ açıklar:

Sık sık müzik dinleyemem İnsanın hududunu bozuyor budalaca duygusal şeyler söylemek bu iğrenç cehennemde böylesine hoşlukları yaratmayı başarmış insanların başlarını okşamak duygusu uyandırıyor Halbuki artık kimsenin başını okşamamak gerek elini ısırıverirler zira 5

Kim bilir tahminen Lenin de sevdiği şeyleri yapmayı geleceğe bırakmıştı Aslında bütün Rusya geleceği beklemiyor muydu

DEVRİMİN SAATİ DAİMA GELECEĞİ VURUR

Lenin Müzesi Bolşevikler ve uçsuz bucaksız Sovyet toprağı daima birlikte gözlerini ufka dikip geleceği beklemektedirler Tahminen de Rus kentlerinde vaktin donduğunu düşündürten şey şimdiki vaktin yokluğudur Savaşlar yıkımlar ve ihtilal an ı yok etmiş üzeredir Şimdiki vaktin Moskova sı yıkıntı halindedir lakin bizi bir de 10 sene sonra görün der Moskovalılar Şimdiki vaktin pejmürdeliğinden fukaralığından hiç utanmazlar ihtilal bütün saatleri geleceğe ayarlamıştır kapitalizmin daima şimdiyi gösteren akrep ve yelkovanının aceleciliği yoktur onda Steinbeck Stalingrad da bir anda yıkıntıların ortasından çıkıp saçlarını tarayarak işlerine giden bayanları görünce dehşete düşer Rusya da akıllarda yalnızca gelecek var Gücünü umuttan alan bir halk varsa o da Rusya halkıdır diye muharrir günlüğüne

Letonyalı Bolşevik Asja Lacis e duyduğu aşkın peşinden sürüklenip geldiği Moskova da sevdiği bayanla Benjamin i ayıran da farklı vakit dilimlerinde yaşıyor olmalarıdır tahminen de Benjamin neden Komünist Parti ye üye olmadığını serzenişle soran Lacis e Senin için kolay tabii der

Gözlerine at gözlüğü takılmış bir at üzeresin sen Sırf önünü görüyorsun ve yol sana düz üzere geliyor Benim için ise sorun daha güç daha karmaşık ben bir sürü öbür şeyi de düşünmek zorundayım 6

Sürekli çöküntü yaşayan bir ülkenin en çok geleceğe gereksinimi vardı Meraklı biraz dedikoducu biraz haset kabahat bulmaya meyilli eğlenmeye ve hayranlıkla bakan gözler görmeye istekli Batılı turistin kayıtsız adımlarının umurunda olmayan bir gelecek Turistin adımları da bildiğimiz üzere daima burada bu andadır geçmişi yağmaladığı şimdiki vakitte

Robert Capa nın ‘fotoğrafının çekilmesini istemeyen yüz doksan milyon insan’ ortasında ne vakit deklanşöre bassa işlerinin karşıt gitmesinde Rusların an a duydukları güvensizlik geleceğe duydukları sonsuz inanç yatar Fotoğraf geleceği belgeleyemez ne de olsa o denli değil mi

Dipnotlar

1 H G Wells Gölgeler İçinde Rusya Çev Mert Moralı İthaki Yayınları 2019
2 Gabriel Garcia Marquez Doğu Avrupa da Seyahat Çev İnci Kut Can Yayınları 2016
3 John Steinbeck Rusya Günlüğü Çev Deniz Keskin İrtibat Yayınları 2022
4 Akt Leo Löwenthal Edebiyat Tanınan Kültür ve Toplum Çev Beybin Kejanlıoğlu Metis Yayınları 2017
5 E H Carr Bolşevik İhtilali 1 1917 1923 Çev Orhan Suda Metis Yayınları 2006
6 Walter Benjamin Moskova Günlüğü Çev Cemal Ener Metis Yayınları 2006